«Մոռացեք Ֆրանսիան. Հայաստանը գինեգործության կենտրոնն է». այսպես վերնագրված «Եվրանյուզի»՝ վերջերս անդրադարձը, որտեղ լրատվականը պատմում է հայկական 8000-ամյա խաղողագործության ավանդույթների եւ 6000-ամյա գինեգործական մշակույթի մասին, ինչ խոսք, դրական ազդակներ է հաղորդում։ Մանավանդ, երբ փաստվում է Հայաստանի՝ իբրեւ գինեգործության բնօրրանի՝ մատենագրության առկայությունը։ Այդ անդրադարձը, սակայն, որոշ ժամանակ անց կմոռացվի, որովհետեւ գինու աշխարհում պինդ ոտնատեղ անելու համար պետք է առաջնային երկու քայլ. նախ՝ հասկանալ այդ աշխարհի քաղաքականությունը եւ հետո՝ ունենալ ճիշտ շուկայավարում՝ այդ քաղաքականության մասը դառնալու։
Խնդիրը Հայաստանի համար նոր չէ, պարբերաբար այն լուծելու փորձեր արվել են։ «Հունա-հռոմեական դիցաբանություններում գինու աստվածներ Դիոնիսոսի եւ Բաքոսի կերպարները լավագույնս հայտնի են աշխարհին: Բայց դա ոչ վաղ անցյալում էր, ընդամենը առաջին-երկրորդ հազարամյակներում: Հայաստանում կատարվեցին պատմական երկու խոշոր հայտնագործություններ, որոնք դարակազմիկ նշանակության էին եւ էապես փոխեցին անցյալի նկատմամբ մարդկանց պատկերացումները: Խոսքը Ագարակի հնձանների եւ Արենիի քարանձավի մասին է: Դրանց ի հայտ գալով ապացուցվեց, որ արդեն երրորդ-չորրորդ հազարամյակներում Հայկական լեռնաշխարհը հարեւանների կողմից համարվել է գինու ծիսական կենտրոն: «Դրսի» աշխարհից մարդիկ հարյուր հազարավոր կիլոմետրեր կտրելով եկել են Հայաստան, որպեսզի ծեսեր մատուցեն գինու եւ խաղողի աստվածներին,- տարիներ առաջ առիթով այս խոսքերն ասել է Հայ գինեգործների միության ղեկավար Ավագ Հարությունյանը՝ միաժամանակ հավելելով,- Այդպես եղել է, ու շատ կարեւոր է, որ հիմա, հազարամյակներ անց մենք կարողանանք ճիշտ օգտագործել այս ֆենոմենը»:
Գինու աշխարհի երկրները պատմության էջերում փաստեր են փնտրում, շուկայավարման ձեւեր ու ուղիներ մտածում, գովազդ ստեղծում։ Հայաստանը փաստեր փնտրելու կարիք չունի. դրանք կան, ներկայացնող է պետք, այլ կերպ՝ պատմությունը, փաստն ու լեգենդը կա, պատմող է պետք։ Փորձեր եղել են. մասամբ՝ հաջողված, մասամբ՝ ոչ, օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ գործոններով պայմանավորված։ Ժամանակին, երբ ռուսական շուկայից մի պահ դուրս մղվեցին վրացական եւ մոլդովական գինիները, հայկականը չկարողացավ օգտվել այդ պահից եւ տեղ զբաղեցնել։ Ու խնդիրը ոչ գնային, ոչ էլ որակական գործոններն էին։ Խնդիրն այն էր եւ է, որ սա մի ոլորտ է, որի առաջմղումն առանց պետության գործուն ջանքերի լուրջ կետի հասնել չի կարող։
Այս ամենն ապացուցելու համար մի փոքր հետ գնանք։ Շուկայավարման ամենատարբեր հարցեր 2000-ականներից ենք քննարկում։ 2016 թ. սկսեցինք մշակել եւ նույնիսկ գինեգործության ոլորտի մարկետինգային ռազմավարություն ունեցանք՝ 2018- 2023 թթ. կտրվածքով։ Դրանից առաջ Երեւանում աշխատաժողով կայացավ՝ նվիրված հենց այդ ռազմավարական փաստաթղթի վավերացմանը, որը կազմակերպվել էր Հայաստանի խաղողագործության եւ գինեգործության հիմնադրամի կողմից՝ Նիդերլանդների կառավարության Զարգացող երկրներից արտահանման խթանման կազմակերպության (CBI) աջակցությամբ: Փաստաթուղթը վավերացվեց ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության, Հայաստանի խաղողագործության եւ գինեգործության հիմնադրամի եւ CBI-ի կողմից: Շուկայում ամուր ոտքի տեղ անելու համար գինու վարկանիշի ստեղծմամբ պետք է զբաղվեինք։ Դա մի շրջան էր, երբ գինու քարտեզը սկսում էր փոխվել։ Ֆրանսիան, Իսպանիան ու Իտալիան համաշխարհային շուկայում հայտնի են իրենց գինիներով: Քարտեզում սկսել էին հայտնվել Ավստրալիան, Չիլին, Մակեդոնիան… Վրաստանն էլ էր փորձում տեղ անել:
Դեռ 2011 թ. մեր կառավարության արդյունաբերական քաղաքականության մեջ գինեգործությունը համարվեց գերակա ոլորտ: Մշակվեց ճյուղի ռազմավարությունը, գործողությունների պլանը: Որոշ մասնավոր նախաձեռնություններ (սփյուռքից) եղան ու հաջողեցին, եւ մենք շուկա մտանք բարձրորակ գինիներով: Մենք մտանք Եվրոպա, ԱՊՀ երկրներ, Հյուսիսային Ամերիկա: Բայց սա էլ բավարար չեղավ: Գինին, արդի տերմինաբանությամբ ասած, բրենդավորել էր պետք՝ լեգենդի, պատմության ստեղծում եւ այլն: Այդ ժամանակ առաջին անգամ առաջարկեցինք. մեզ ստեղծել պետք չէ, ունենք, ճիշտ պատմել է պետք, օրինակ՝ քանի որ Հայաստանը գինեգործության բնօրրանն է, ուրեմն ունի յուրահատուկ, տեղական սորտեր, որոնք դարեր առաջ մշակվել են այսպես, պահպանվել են այս տեսքով եւ այլն: Այդ ժամանակ մեր գինեգործության զարգացման ոլորտային ռազմավարությունը մշակվել էր «Ի-Վի Քոնսալթինգ» ՓԲԸ կողմից, Գերմանիայի միջազգային համագործակցության ընկերության աջակցությամբ, դրական կանխատեսումներով էր: Եվ տեսլականն այն էր, որ մինչեւ 2020 թ. 3 անգամ կավելանան Հայաստանի խաղողի գինու արտադրության ծավալները ներքին սպառման եւ արտահանման ծավալների աճի հաշվին՝ դիրքավորվելով որպես խաղողագործության եւ գինեգործության ավանդական երկիր եւ առաջարկելով առանձնահատուկ բարձրորակ գինիներ միջին եւ բարձր գնային շրջանակում: Արտահանման շուկաներից առաջնային թիրախներ դիտարկվեցին Ռուսաստանն ու Չինաստանը, երկրորդային շուկաներ՝ ԱՄՆ-ն եւ Ֆրանսիան: Ռուսաստանն ու Չինաստանն ընտրված էին որպես առաջնային շուկաներ` հաշվի առնելով վերջիններիս ամենաբարձր արտահանման գրավչության գնահատականը: Այդ ժամանակ անհրաժեշտություն առաջացավ, որպեսզի ընդհանրապես խաղողագործության զարգացման համալիր ռազմավարություն մշակվի, որը կընդգրկի խաղողագործության բոլոր ուղղությունները (սեղանի, գինու, կոնյակի), կխոսվի նաեւ գինեմետ խաղողագործության մասին: Ընդգծվեց նաեւ գինու զբոսաշրջության գործոնն աշխատեցնելու անհրաժեշտությունը։
Տարիներ են անցել. նպատակին հասնելու համար ոչ պետության միջամտության անհրաժեշտությունն է փոխվել, ոչ էլ գինու աշխարհի քաղաքականության կանոնները։ Եթե թյուրըմբռնմամբ կկարծենք, թե ազատական տնտեսահարաբերությունները կարելի է թողնել միայն մասնավորի հույսին եւ գինու աշխարհում տեղ զբաղեցնել առանց պետության լրջագույն ջանքերի, հակառակ փաստերից կարող ենք խոսել։ Մեջբերենք Ավստրալիայի օրինակը՝ գինու նոր քարտեզում հայտնվելու ընթացքում։ Այստեղ պետական կառույց ստեղծվեց՝ «Ավստրալիական գինիների արտահանում», որի խորհրդի 7 անդամներ նշանակվում էին պետության կողմից, եւ եւս 8 անդամ ոլորտի ներկայացուցիչների կողմից ընտրված կոմիտեն էր: Կառույցի հիմնական գործառույթը արտահանվող գինու որակի վերահսկումն ու ավստրալիական գինու առաջխաղացումն էր։ Այս կառույցն էր ստուգում արտահանվող գինու յուրաքանչյուր խմբաքանակ եւ արտահանման լիցենզիա տալիս։ Այսինքն՝ ավստրալիական գինի համտեսողը գիտեր, որ գործ ունի պետության հետ։ Կամ՝ «Չիլիի գինիները»՝ 15 տոկոս մասնաբաժնով պետական աջակցությամբ։ Կամ՝ «Արգենտինական գինիները»՝ պետական դրամաշնորհներով ֆինանսավորվող։
Այդ տարիներին նաեւ գինու աշխարհում հայտնվելու համար մանրամասն հաշվարկներ էինք արել՝ արտահանման ուղղությունների, ծախսի, հարկերի, տրանսպորտային ծախսի, նույնիսկ մեկ շշի արտադրության գնի։ Հայաստանում գինու միայն մեկ շշի արտադրության ծախսը միջինում կազմում էր 1.6-2 ԱՄՆ դոլար, մինչդեռ Մոլդովայում եւ Վրաստանում այն 1.2-1.6 ԱՄՆ դոլար էր: Հայկական գինու բարձր ինքնարժեքը պայմանավորված էր օժանդակ նյութերի համեմատաբար բարձր ծախսերով (շիշ, խցան, պիտակ, փաթեթավորում): Շիշն ու խցանը գերազանցապես ներմուծվում էին Հայաստան՝ բարձրացնելով ծախսերը տեղական արտադրություն ունեցող երկրների համեմատ: Մյուս կողմից, Հայաստանում գինեգործության ծախսերի մեջ աշխատանքային ծախսի հատվածը շատ փոքր էր՝ մոտ 6 տոկոս, ասենք՝ Ավստրալիայի համեմատ: Արտահանումից խոսելիս առաջին շուկան, որ դիտարկում էինք, ինչպես ասացինք, Ռուսաստանն էր: Հետո խոսվեց նույնիսկ լեհական ուղղության հնարավորության մասին (այն ժամանակ դեռ GSP+ համակարգից օգտվելու առավելությունն ունեինք), ուսումնասիրություններ էին արվել ԱՄՆ-ի եւ բելգիական շուկաների մասով…
Այսինքն՝ ոլորտում քայլեր արել ենք։ Հիմա պարզապես, եթե, իհարկե, ուզում ենք գինու ոլորտն առաջ մղել, հարկ է նոր հաշվարկներ անել, հասկանալ, թե հետհամավարակային աշխարհում այս շուկայում ինչ փոփոխություններ են եղել։ Տնտեսական հաշվարկներից զատ քաղաքական ճիշտ հաշվարկներ են պետք։ Որովհետեւ այս շուկան էլ քաղաքականություն է, հետեւաբար չեն բացառվում խաղերը։ Տարիներ առաջ՝ 2013 թ. հունվարի 4-ին վրացական «Ռուսթավի 2» հեռուստաալիքը ցուցադրել էր մի ռեպորտաժ, որտեղ հայկական գինեկարասը համարել է վրացական մշակույթի երեւույթ: Ռեպորտաժում նշվել էր, թե Վրաստանն է կարասի հայրենիքը, Վրաստանն է կավե անոթներում գինի պահելու մշակույթի վայրը, եւ կարասի գործնական կիրառումն արդեն Վրաստանի բացառիկ իրավունքն է, եւ որ այս ամենը գիտական ապացուցման կարիք չունի: Ընդ որում, այդ ռեպորտաժում շեշտվել էր նաեւ, որ գինեկարասը, որպես ապրանքային առեւտրանիշ, պաշտոնապես գրանցվել է ԱՄՆ-ում, ուստի մեծ անոթը պատկերելը կամ անունը կիրառելը ոչ մի ընկերություն, առանց վրացական կողմի թույլտվության, չի կարող անել: Այս ամենն ասում են ու օրինակ են բերում Կախեթիան եւ այստեղից հայտնաբերված կարասի կտորները: Քննարկել, թե ինչու Վրաստանն այդպես արեց, անիմաստ զբաղմունք է (նմանատիպ քայլեր արել են մեր մյուս հարեւանները լավաշի, հարիսայի, տոլմայի… մասով):
Սխալն ու բացթողումը մերն են, քանզի միջազգային հարթակներում չենք խոսում Կարմիր բլուրից հայտնաբերված կարասների մասին, գիտական ապացույցներ (օտարերկրյա գիտնականների) չենք ներկայացնում այն մասին, որ ցորենի, գարու, խաղողի մշակումը Հայկական լեռնաշխարհում է եղել (Ն. Վավիլով), եւ գինու, օղու եւ գարեջրի ստացումը նույնպես իրականացվել է մեր երկրում՝ արդեն Մերձավոր Արեւելքի հնագիտական տվյալների համաձայն: Լեզվաբանորեն չենք քննում կարաս բառը, չենք ասում, որ Հայկական լեռնաշխարհից Հին Եգիպտոս, Բաբելոն եւ այլ երկրներ գինի, մեղր, գարեջուր, պանիր արտահանվել է կարասներով, չենք խոսում ՀՀ-ում հայտնաբերված՝ աշխարհում ամենահին գինու հնձանի փաստից եւ այլն։ Խոսել ասելով նկատի ունենք քաղաքական միջազգային հարթակներում արձանագրել տալը։
Առանց զուգահեռ այս քայլի, գինու աշխարհում ամուր ոտնատեղ չենք անի, ինչքան էլ տնտեսական առումով ճիշտ ու արդյունավետ ծրագրեր եւ բազմազան շուկաներ ունենանք: Ունենք ավանդույթ (խաղողի եւ գինեգործության բնօրրանն ենք), բնություն (արեւը, ջուրը, հողը, խաղողագործության բարձրադիր գոտիները) եւ յուրահատկություն (տեղական յուրահատուկ խաղողի սորտեր): Մնում են տնտեսական ու քաղաքական ճիշտ հաշվարկները՝ պետակա՛ն մակարդակով տարվող, որպեսզի կարողանանք հենց նյութի սկզբում նշված ֆենոմենը աշխատեցնել։ Այլապես մասնավոր հատվածի կողմից արտահանման հաջողված օրինակներ ունենք։
Հայկական գինիները որակով չեն զիջում աշխարհի լավագույն գինիներին, մեր գինիներն աստիճանաբար նոր շուկաներ են գտնում, վերջին տասնամյակում հաջողված քայլերով կարողացել ենք գինեգործությունում մեր դեմքը ցույց տալ, բայց սա բավարար չէ։ Բավարար կլինի այն ժամանակ, երբ «հայկական գինի» եզրույթը կընկալի աշխարհը։
