Մասյացոտնի թեմի առաջնորդ տեր Գեւորգ եպիսկոպոս Սարոյանի նախաձեռնությամբ ու հովանավորությամբ ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության ինստիտուտի արշավախմբերն անցած տարի հնագիտական պեղումներ կատարեցին Արարատի մարզի Ղուկասավան, Լանջանիստ, Մրգանուշ եւ Լուսաշող բնակավայրերի մոտակա եկեղեցիների տարածքներում:
Պեղումների արդյունքների մասին էր նախօրեին Մասիսի տարածաշրջանի Նոր Խարբերդի երաժշտական դպրոցի միջանցքում բացված ցուցահանդեսը, որին ներկա էին հնագիտական արշավախմբերի անդամները, ԿԳՄՍ մարզային վարչության գլխավոր մասնագետ Սուրեն Շահինյանը: Թեմի Մարմարաշեն գյուղի հոգեւոր հովիվ տեր Ղազար քահանա Թորոսյանը տերունական աղոթքով բացեց ցուցահանդեսը, որտեղ ներկայացված են պեղումներից հայտնաբերված հնագիտական նյութեր, ինչպես նաեւ կատարված աշխատանքների մասին լուսանկարներ: Հնագետ Լեւոն Մկրտչյանը տեղեկացրեց, որ ինքն առանձին պեղել է Ղուկասավան գյուղում Սուրբ Մարիամ եկեղեցու տարածքը: Իսկ մյուս գյուղում պահպանված հնադարյան շինությունների տարածքներում աշխատել է հնագիտական արշավախումբը՝ Արտակ Գնունու ղեկավարությամբ, Էջմիածնի քաղաքային թանգարանի տնօրեն, հնագետ Անժելա Թադեւոսյան-Գնունու, Գագիկ Սարգսյանի եւ Լեւոն Մկրտչյանի մասնակցությամբ:
Ներկայացնելով պեղված հոգեւոր հնավայրերը՝ Ա. Գնունին տեղեկացրեց. «Ղուկասավանի Ս. Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է 19-րդ դարի վերջին: Սակայն դեռեւս դարի առաջին կեսին վերաբերող արխիվային փաստաթղթերում գյուղում հիշատակվում է հին եւ գեղեցիկ եկեղեցի: Հետազոտությունների ընթացքում պարզ դարձավ, որ 1890-ականների եկեղեցին կառուցվել է ավելի հին կառույցի հիմքերի վրա: Բացի այդ, կառույցում օգտագործվել են էլ ավելի հին շինությունների ճարտարապետական դետալներ: Տարածքի հետազոտման ժամանակ պարզ դարձավ, որ այն բնակեցված էր դեռեւս էնեոլիթի ժամանակաշրջանից, ինչի մասին վկայում են խեցեղենի բազմաթիվ նմուշներ»:
Մրգանուշի եկեղեցին 19-րդ դարի փաստաթղթերում հիշատակվում է որպես Ս. Աստվածածին եկեղեցի, սակայն տարածքի հետազոտության ժամանակ հայտնաբերվեց եկեղեցու շինարարական արձանագրությունը, որում հիշատակվում է Ս. Թադեւոս առաքյալը: Լանջանիստի Ս. Աստվածածին եկեղեցին Օրբելյանների շինարարական արվեստի փայլուն նմուշներից է: Մինչեւ 1970-ականները եկեղեցին կանգուն էր, երբ պայթեցվել է գանձագողերի կողմից: Հետազոտությունները, որոնց մասնակցում էր ՀՀ ԳԱԱ ինստիտուտի աշխատակից վիմագրագետ Հայկ Հակոբյանը, թույլ տվեցին ճշտել եկեղեցու կառուցման ժամանակաշրջանը, ինչպես նաեւ հանգել մի շարք կարեւոր եզրակացությունների: Մասնավորապես՝ պարզ դարձավ, որ եկեղեցին կառուցվել է 1293-1309 թթ. ընկած ժամանակահատվածում: Բացի այդ, պարզ դարձավ, որ այստեղ դարեր առաջ խոշոր վանական համալիր էր: Լուսաշողի Ս. Հովհաննես եկեղեցուց պահպանվել էր միայն զանգակատունը: Սակայն այստեղ գտնվող տարաժամանակյա բազմաթիվ խաչքարերի բեկորները վկայում են, որ իրականում այստեղ պետք է կառուցված լիներ խոշոր համալիր: Իսկապես, հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ իրականում զանգակատունը կառուցված էր բավականաչափ մեծ մի եկեղեցու հարավային կողմում:
Լեւոն Մկրտչյանի կողմից իրականացված պեղման աշխատանքների շնորհիվ լիովին բացվեցին այս շինության հիմքերը: Պարզ դարձավ նաեւ, որ այստեղ գոյություն ուներ խոշոր վանական համալիր, ինչի մասին են վկայում բազմաթիվ տնտեսական հորերը, ինչպես նաեւ հայտնաբերված կնիք-մատանին: Ինչպես եւ Ղուկասավանում, Լուսաշողում եւս վկայված են բնակության հետքեր՝ սկսած Ք. ա. 5-րդ հազարամյակից: Հնագետները շնորհակալություն հայտնեցին իրենց աշխատանքները հովանավորողներին (Մասիսի խոշորացված համայնքապետարան, անհատներ), որոնց շնորհիվ հնարավոր դարձավ կարեւոր պատմական տեղեկություն ստանալ հիշյալ բնակավայրերի մասին: Ցուցադրությունը կշարունակվի 2 շաբաթ:
Ի դեպ, հնագետ Գագիկ Սարգսյանը, Արտակ Գնունին, Լեւոն Մկրտչյանը հնագիտական մեծ աշխատանքներ են կատարել Արցախում, հատկապես՝ Քաշաթաղի շրջանում: Մոտ օրերս խումբը կմեկնի Արցախ՝ շարունակելու կիսատ թողած մի շարք ուսումնասիրությունները հնավայրերում:
