Կառավարիչ եւ առաջնորդ

Մենեջերը կառավարում է

հարացույցի շրջանակներում,

առաջնորդը ուղղորդում է

մեկ հարացույցից դեպի մյուսը:

Ջոն Բարքեր

Կառավարաբանության բուհական դասագրքերում «կառավարիչ» ասելով լռել-յայն ենթադրվում է կառավարչի դիրքը գրավող, ուստի եւ կառավարչական գործա-ռույթներն ի պաշտոնե կատարող անձը: Իհարկե, նման նկարագրական (դեսկրիպ-տիվ) սահմանումով էլ կարելի է բավարարվել: Սակայն կա «կառավարիչ» հասկա-ցության էութենական (ատրիբուտիվ) սահմանումը, որ տվել է ամերիկյան կառավա-րաբանության նահապետ Փիթեր Դրաքերը. «Լինել կառավարիչ՝ նշանակում է պա-տասխանատվություն կրել կազմակերպության բարգավաճման համար: Կառավարիչ է ամեն ոք, ում վրա դրված է նման պատասխանատվություն: Այն կառավարիչը, որն ունակ չէ պատասխանատվության, վատ կառավարիչ է. ավելին՝ մասնագիտորեն ան-պիտանի է»:

Կառավարաբանության բուհական դասագրքերում «կառավարիչ» ասելով լռելյայն ենթադրվում է կառավարչի դիրքը գրավող, ուստի եւ կառավարչական գործառույթներն ի պաշտոնե կատարող անձը: Իհարկե, նման նկարագրական (դեսկրիպտիվ) սահմանումով էլ կարելի է բավարարվել: Սակայն կա «կառավարիչ» հասկացության էութենական (ատրիբուտիվ) սահմանումը, որ տվել է ամերիկյան կառավարաբանության նահապետ Փիթեր Դրաքերը. «Լինել կառավարիչ՝ նշանակում է պատասխանատվություն կրել կազմակերպության բարգավաճման համար: Կառավարիչ է ամեն ոք, ում վրա դրված է նման պատասխանատվություն: Այն կառավարիչը, որն ունակ չէ պատասխանատվության, վատ կառավարիչ է. ավելին՝ մասնագիտորեն անպիտանի է»:

Բնութագրման շեշտը, այսպիսով, դրված է ոչ թե պարզապես դերակատարման արձանագրման, այլ դրա կարեւոր որակական հատկանիշի վրա: Եվ իրոք, գործառույթների անգամ անթերի կատարումը կարող է ընկալվել ընդամենը որպես կառավարչի «պարտականություն» վերադաս ատյանի առջեւ, իսկ «պատասխանատվությունը» արդեն վերաբերում է կառավարչի պարտականությանը թե՛ վերեւինների, թե՛ ներքեւինների՝ ենթակա աշխատակազմի անդամների առջեւ: Հավելեմ, որ «պատասխանատվություն» հասկացության ստույգ ըմբռնումը, իր հերթին, մեզ համար կամուրջ է գցում դեպի «առաջնորդ» հասկացությունը:

Գրականության մեջ «առաջնորդ» հասկացության տասնյակ սահմանումներ կան, գրեթե մի այդքան էլ հայեցակարգեր եւ տեսություններ: Որոշակի տիրույթում «կառավարիչ» եւ «առաջնորդ» հասկացությունները նույնանում են, քանի որ իրական առաջնորդը նույնպես կատարում է կառավարչական գործառույթ (ուղղորդում է հետեւորդներին դեպի որոշակի նպատակներ),  իսկ կառավարիչներ կան, որ նաեւ առաջնորդի դեր են կատարում (ոչ միայն պահանջներ են ներկայացնում ենթակաների գործելակերպին, այլ սեփական վարքով օրինակ ծառայում). անգամ գործածվում է «կառավարիչառաջնորդ» հասկացությունը: Առավել տարածված մեկնաբանությամբ՝ «կառավարիչը» կազմակերպության ձեւայնացած (ֆորմալիզացված) կառուցվածքի որոշակի հատվածում իրավական հիմքով գերադաս դիրք ունեցողն է, որը ենթակաների վարքը կարգավորելու համար տնօրինում է վարչական եւ տնտեսական որոշակի լծակների: Իսկ «առաջնորդը» հենվում է չձեւայնացած փոխհարաբերությունների վրա, այլոց վարքի վրա ազդում է իր անձնային հատկություններով՝ վայելած հարգանքով, հեղինակությամբ, գիտելիքով, իրազեկությամբ, գաղափարայնությամբ:

Հակիրճ՝ մի քանի դիտարկում: Եթե կառավարչի համար աշխատակազմի ստորադաս անդամներն առավելապես ենթականեր են, ապա առաջնորդի համար՝ հետեւորդներ: Եթե կառավարիչը լավագույն դեպքում ձգտում է կազմակերպությունը վերածել անխափան գործող մեքենայի, ապա առաջնորդի ձգտումը կազմակերպությունը օրգանական միասնություն դարձնելն է: Եթե «գերադասություն–ստորադասություն» հարաբերակցության զուտ իրավական ընկալումը կառավարչին տրամադրում է հիմնականում վերահսկողության մեթոդի գործադրմանը, ապա առաջնորդի եւ հետեւորդների միջեւ ավելի հաճախադեպ է փոխադարձ վստահությունը: Եթե վարչահրամայական մեթոդին հակված կառավարիչը գրեթե ունակ չի լինում լիարժեքորեն ունկնդրելու ենթակաների կարծիքը, չի հանդուրժում իրական երկխոսությունը, ապա առաջնորդի եւ հետեւորդների միջեւ հնարավոր է հավասարների երկխոսություն:

Համատեղ աշխատանքի ներդաշնակության ապահովության տեսակետից կառավարչի եւ առաջնորդի վարվելակերպի էական տարբերությունը ենթակաների (հետեւորդների) հանդեպ վստահության չափն է: Այս հանգամանքը շատ հաջող է ձեւակերպել ամերիկացի կառավարաբան Ջոն Մաքսվելը. «Միայն իրենք իրենց վստահող առաջնորդներն են ունակ իշխանություն եւ արտոնություններ արտոնելու ուրիշներին: Սա՛ է արտոնություններ պատվիրակելու օրենքը: Մինչդեռ անինքնավստահ առաջնորդը իրեն չի զգում անվտանգության մեջ եւ ձգտում է ամեն կերպ իշխանություն կուտակել: Որքան ավելի լավն են նման ղեկավարի աշխատակիցները, այնքան ավելի է վերջինս նրանցից վտանգ զգում եւ ավելի համառորեն է սահմանափակում նրանց բաժին ընկնող հաջողությունն ու ճանաչումը»: Եթե շարունակենք հեղինակի միտքը, ապա կարող ենք ասել, որ «անվստահ առաջնորդը» այսկերպ վերածվում է արտաքնապես կոշտ եւ անդրդվելի, բայց ներքուստ նույնքան անվստահ կառավարչի:

Կառավարչական որոշումների թե՛ ընդունման եւ թե՛ իրականացման բարձր արդյունավետության վճռորոշ պայմաններից մեկը համամասնակցությունն է. ղեկավարը պարտավոր է ապահովել որոշման գալիք կատարողների համարժեք մասնակցությունը այդ գործընթացներին: Այս միտքը սկսում է ընկալվել որպես կազմակերպական անվերապահ սկզբունք: Հոլանդացի կառավարաբան Գեյլ Հերինգը խոստովանում է. «Ես ջերմ կողմնակիցն եմ «Որքան ձեր աշխատակիցներն ավելի են տեղեկացված, այնքան ավելի են նրանք արժեքավոր կազմակերպության համար» փիլիսոփայության»: Իսկ ամերիկյան «Springfield Remanufacturing Corporation» կազմակերպության բարձր մակարդակի կառավարիչ (CEO – Chief Executive Officer) Ջեկ Ստակի դիրքորոշումը հետեւյալն է. «Ես չեմ ցանկանում, որ մարդիկ սոսկ նստեն եւ անգործունյա ենթարկվեն կառավարմանը: Ես ցանկանում եմ, որ նրանք դառնան կառավարման գործունյա մասնակից, ինչը նշանակում է նրանց ապահովել ենթակայի կառուցողական վարքագծի հնարավորությամբ: Ես չեմ կարծում, թե կառավարումը կարիք ունի գովաբանողների աղմկոտ խմբի»: Ակնհայտ է, որ մեջբերված դատողությունները յուրատեսակ ջրբաժան են կառավարչին եւ առաջնորդին բնորոշ գործելակերպերի մեջ:

Արդ, քննարկվող հասկացությունները փոխարկելի են ոչ միայն զուտ լեզվագործածության առումով, այլեւ մարդկանց համակեցության համակարգում իրենց կատարած գործառույթների դիալեկտիկական կապի եւ պայմանավորվածության տեսակետից: Եթե կառավարիչը իրավական առումով միանգամայն որոշակի կարգավիճակ է, ուստի եւ կանոնակարգված գործառույթների որոշակի ամբողջություն, իսկ համապատասխան դերակատարման ընթացքում որեւէ կառավարչի ցուցադրած առաջնորդական հատկությունները նրա իշխանությանը եւ կառավարչական գործունեությանը լրացուցիչ համոզկերություն եւ արդյունավետություն են հաղորդում, ապա առաջնորդը չունի նման իրավական կարգավիճակ. նա առաջնորդ է հետեւորդների ընկալման մեջ եւ իշխանություն ունի նրանց վրա, քանի դեռ տեղ ունի նրանց հոգում եւ մտքում: Նկատված է, որ երբ որեւէ հանրույթի առաջնորդ ստանում է իրավական կարգավիճակ, օրինակ՝ կազմակերպության բաժնի պետ է նշանակվում տվյալ ստորաբաժանման առավել հարգված, մյուսների կողմից անվերապահորեն ընդունելի անձը՝ «առաջնորդը», ապա վերջինս բավական արագ դադարում է որպես առաջնորդ ընկալվել. մարդկանց միեւնույն հանրույթը իր համար մեկ այլ առաջնորդ է ընտրում, քանի որ նախկինն արդեն դարձել է «պետ»: Նույն կերպ՝ «ժամկետանց առաջնորդը», այսինքն՝ իր առաքելությունը ըստ էության ավարտածը, վերածվում է իշխանական դիրքին կառչած կառավարչի, քանի որ նա արդեն դադարել է բառի բուն իմաստով առաջնորդել իր հետեւորդներին, ավելին՝ վերջիններիս պարտադրել է լոկ ենթակաների կարգավիճակը:

Բնութագրման շեշտը, այսպիսով, դրված է ոչ թե պարզապես դերակատարման արձանագրման, այլ դրա կարեւոր որակական հատկանիշի վրա: Եվ իրոք, գործա-ռույթների անգամ անթերի կատարումը կարող է ընկալվել ընդամենը որպես կառա-վարչի «պարտականություն» վերադաս ատյանի առջեւ, իսկ «պատասխանատվու-թյունը» արդեն վերաբերում է կառավարչի պարտականությանը թե՛ վերեւինների, թե՛ ներքեւինների՝ ենթակա աշխատակազմի անդամների առջեւ: Հավելեմ, որ «պատաս-խանատվություն» հասկացության ստույգ ըմբռնումը, իր հերթին, մեզ համար կա-մուրջ է գցում դեպի «առաջնորդ» հասկացությունը:

Գրականության մեջ «առաջնորդ» հասկացության տասնյակ սահմանումներ կան, գրեթե մի այդքան էլ հայեցակարգեր եւ տեսություններ: Որոշակի տիրույթում «կառավարիչ» եւ «առաջնորդ» հասկացությունները նույնանում են, քանի որ իրական առաջնորդը նույնպես կատարում է կառավարչական գործառույթ (ուղղորդում է հետեւորդներին դեպի որոշակի նպատակներ),  իսկ կառավարիչներ կան, որ նաեւ առաջնորդի դեր են կատարում (ոչ միայն պահանջներ են ներկայացնում ենթակաների գործելակերպին, այլ սեփական վարքով օրինակ ծառայում). անգամ գործածվում է «կառավարիչ-առաջնորդ» հասկացությունը: Առավել տարածված մեկնաբանությամբ՝ «կառավարիչը» կազմակերպության ձեւայնացած (ֆորմալիզացված) կառուցվածքի որոշակի հատվածում իրավական հիմքով գերադաս դիրք ունեցողն է, որը ենթակա-ների վարքը կարգավորելու համար տնօրինում է վարչական եւ տնտեսական որոշակի լծակների: Իսկ «առաջնորդը» հենվում է չձեւայնացած փոխհարաբերությունների վրա, այլոց վարքի վրա ազդում է իր անձնային հատկություններով՝ վայելած հարգանքով, հեղինակությամբ, գիտելիքով, իրազեկությամբ, գաղափարայնությամբ:

Հակիրճ՝ մի քանի դիտարկում: Եթե կառավարչի համար աշխատակազմի ստո-րադաս անդամներն առավելապես ենթականեր են, ապա առաջնորդի համար՝ հե-տեւորդներ: Եթե կառավարիչը լավագույն դեպքում ձգտում է կազմակերպությունը վերածել անխափան գործող մեքենայի, ապա առաջնորդի ձգտումը կազմակերպու-թյունը օրգանական միասնություն դարձնելն է: Եթե «գերադասություն–ստորադասություն» հարաբերակցության զուտ իրավական ընկալումը կառավարչին տրամադրում է հիմնականում վերահսկողության մեթոդի գործադրմանը, ապա առաջնորդի եւ հետեւորդների միջեւ ավելի հաճախադեպ է փոխադարձ վստահությունը: Եթե վարչահրամայական մեթոդին հակված կառավարիչը գրեթե ունակ չի լինում լիարժեքորեն ունկնդրելու ենթակաների կարծիքը, չի հանդուրժում իրական երկխոսությունը, ապա առաջնորդի եւ հետեւորդների միջեւ հնարավոր է հավասարների երկխոսություն:

Համատեղ աշխատանքի ներդաշնակության ապահովության տեսակետից կա-ռավարչի եւ առաջնորդի վարվելակերպի էական տարբերությունը ենթակաների (հե-տեւորդների) հանդեպ վստահության չափն է: Այս հանգամանքը շատ հաջող է ձեւա-կերպել ամերիկացի կառավարաբան Ջոն Մաքսվելը. «Միայն իրենք իրենց վստահող առաջնորդներն են ունակ իշխանություն եւ արտոնություններ արտոնելու ուրիշներին: Սա՛ է արտոնություններ պատվիրակելու օրենքը: Մինչդեռ անինքնա-վստահ առաջնորդը իրեն չի զգում անվտանգության մեջ եւ ձգտում է ամեն կերպ իշ-խանություն կուտակել: Որքան ավելի լավն են նման ղեկավարի աշխատակիցները, այնքան ավելի է վերջինս նրանցից վտանգ զգում եւ ավելի համառորեն է սահմա-նափակում նրանց բաժին ընկնող հաջողությունն ու ճանաչումը»: Եթե շարունակենք հեղինակի միտքը, ապա կարող ենք ասել, որ «անվստահ առաջնորդը» այսկերպ վերածվում է արտաքնապես կոշտ եւ անդրդվելի, բայց ներքուստ նույնքան անվստահ կառավար-չի:

Կառավարչական որոշումների թե՛ ընդունման եւ թե՛ իրականացման բարձր ար-դյունավետության վճռորոշ պայմաններից մեկը համամասնակցությունն է. ղեկավարը պարտավոր է ապահովել որոշման գալիք կատարողների համարժեք մասնակցությունը այդ գործընթացներին: Այս միտքը սկսում է ընկալվել որպես կազմակերպական անվերապահ սկզբունք: Հոլանդացի կառավարաբան Գեյլ Հերինգը խոստովանում է. «Ես ջերմ կողմնակիցն եմ «Որքան ձեր աշխատակիցներն ավելի են տեղեկացված, այնքան ավելի են նրանք արժեքավոր կազմակերպության համար» փիլիսոփայության»: Իսկ ամերիկյան «Springfield Remanufacturing Corporation» կազմակերպության բարձր մակարդակի կառավարիչ (CEO – Chief Executive Officer) Ջեկ Ստակի դիրքորո-շումը հետեւյալն է. «Ես չեմ ցանկանում, որ մարդիկ սոսկ նստեն եւ անգործունյա ենթարկվեն կառավարմանը: Ես ցանկանում եմ, որ նրանք դառնան կառավարման գործունյա մասնակից, ինչը նշանակում է նրանց ապահովել ենթակայի կառուցողական վարքագծի հնարավորությամբ: Ես չեմ կարծում, թե կառավարումը կարիք ունի գովաբանողների աղմկոտ խմբի»: Ակնհայտ է, որ մեջբերված դատողությունները յուրատեսակ ջրբաժան են կառավարչին եւ առաջնորդին բնորոշ գործելակերպերի մեջ:

Արդ, քննարկվող հասկացությունները փոխարկելի են ոչ միայն զուտ լեզվագոր-ծածության առումով, այլեւ մարդկանց համակեցության համակարգում իրենց կա-տարած գործառույթների դիալեկտիկական կապի եւ պայմանավորվածության տեսակետից: Եթե կառավարիչը իրավական առումով միանգամայն որոշակի կարգավիճակ է, ուստի եւ կանոնակարգված գործառույթների որոշակի ամբողջություն, իսկ համապատասխան դերակատարման ընթացքում որեւէ կառավարչի ցուցադրած առաջնորդական հատկությունները նրա իշխանությանը եւ կառավարչական գործունեությանը լրացուցիչ համոզկերություն եւ արդյունավետություն են հաղորդում, ապա առաջնորդը չունի նման իրավական կարգավիճակ. նա առաջնորդ է հետեւորդների ընկալման մեջ եւ իշխանություն ունի նրանց վրա, քանի դեռ տեղ ունի նրանց հոգում եւ մտքում: Նկատված է, որ երբ որեւէ հանրույթի առաջնորդ ստանում է իրավական կարգավիճակ, օրինակ՝ կազմակերպության բաժնի պետ է նշանակվում տվյալ ստորաբաժան-ման առավել հարգված, մյուսների կողմից անվերապահորեն ընդունելի անձը՝ «առաջնորդը», ապա վերջինս բավական արագ դադարում է որպես առաջնորդ ընկալ-վել. մարդկանց միեւնույն հանրույթը իր համար մեկ այլ առաջնորդ է ընտրում, քանի որ նախկինն արդեն դարձել է «պետ»: Նույն կերպ՝ «ժամկետանց առաջնորդը», այ-սինքն՝ իր առաքելությունը ըստ էության ավարտածը, վերածվում է իշխանական դիր-քին կառչած կառավարչի, քանի որ նա արդեն դադարել է բառի բուն իմաստով առաջ-նորդել իր հետեւորդներին, ավելին՝ վերջիններիս պարտադրել է լոկ ենթակաների կարգավիճակը:

Վալերի ՄԻՐԶՈՅԱՆ

Փ.գ.դ., պրոֆեսոր