Ոչ թե հարստանալ, այլ հարստացնել

Այսօր հայաստանյան հանրության ուշադրությունը սրությամբ սեւեռված է կայուն ապագայի ուղիների որոնման վրա: Դա ոչ այնքան պայմանավորված է առաջիկա ընտրություններով, որքան 2020 թ. սեպտեմբերին արցախահայությանը թուրք-ադրբեջանական հրոսակների պարտադրած պատերազմով ու դրա հետեւանքներով: Ինչ ենք մենք ուզում, եւ որը պետք է լինի այն ճանապարհը, որը պետք է ընտրենք: Այս եւ հարակից հարցերին պատասխանելու նպատակով «ՀՀ»-ն զրույցի է հրավիրել ՌԴ բնական գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս, «Արարատ» միջազգային գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս, միջազգային տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Արտաշես Միքայելյանին:

-Պրն Միքայելյան, ինչպես կբնութագրեք տնտեսական այն վիճակը, որում այսօր գտնվում է Հայաստանը:

-Այսօրվա վիճակը մեկ բառով կարելի է ճգնաժամային անվանել, մինչդեռ ճիշտ մոտեցումների դեպքում այս փոքր երկիրը չպետք է խնդիրներ ունենար: Մեր պետականությունը հաստատված է այս տարածքում, որը պատմական Հայաստանի 1/10 մասն է կազմում: Վիճակագրական տվյալներով՝ աշխարհում ապրում է 12 մլն հայ, որից 8-9 միլիոնը՝ սփյուռքում: Եվ նրանց մեծ մասը հաջողակ գործիչներ են տարբեր երկրներում, հետեւաբար՝ ունենք այնպիսի ներուժ, որի կիրառումը միանշանակ կարող է հաջողություններ բերել մայր հայրենիքին տարբեր ճակատներում: Մենք տեսել ենք, որ սփյուռքահայերը առանձնակի ուշադրությամբ են հետեւում այն իրադարձություններին, որոնք կատարվում են Հայաստանում:

-Եթե նկատի ունենանք այն հնարավորությունները, որոնց տիրապետում է հայ ժողովուրդը, զարմանալի կթվա, թե ինչու է երկիրը, ինչպես Դուք եք նշում, գտնվում ճգնաժամային վիճակում:

-Հայաստանը միջազգային իրավունքի սուբյեկտ է եւ ընդունվում է համաշխարհային հանրության կողմից: Պետությունն իրենից ներկայացնում է հարաբերությունների համակարգ երկու կարեւորագույն սուբյեկտների՝ ժողովրդի եւ նրա ունեցած ազգային հարստության նկատմամբ: Իսկ ի՞նչ առանձնահատկություն ունի ժողովուրդը, ժողովուրդը եւ նրա կողմից ստեղծված իշխանությունն ինչպիսի՞ հարաբերակցություն ունեն եւ ի՞նչ կանոններով են ստեղծվել: Իշխանությունը ժողովրդի իրավունքի մի մասն է, որը նա տրամադրում է իր կողմից ընտրվածներին եւ պարտադրում է, որ նրանք կատարեն իրենց առջեւ դրված ծրագրերը: Իսկ իշխանությունը պետք է կազմի ռազմավարական ծրագիր՝ ուսումնասիրելով Հայաստանի անցած պատմական ուղին՝ կառավարման փորձի եւ գիտելիքների համախմբման շնորհիվ ստեղծված կառավարման մեթոդների կիրառմամբ եւ այդ կիրառումն իրականացնելու համար: Եվ ահա այստեղ մենք գործ ունենք երկու կարեւորագույն ուղղության՝ կառավարման գործընթացի եւ այդ գործընթացից ստացվող արդյունքի հետ:

-Ո՞րն է իշխանության առաջնահերթ խնդիրը:

-Նախ պետք է առավելագույնս ապահովի Հայաստանի տարածքում գտնվող մարդկանց զբաղվածությունը՝ հետեւյալ ներքին կառուցվածքի շրջանակներում՝ գիտություն, մշակույթ, ուսում, դաստիարակություն, առողջապահություն, սոցիալ-բնակարանային ապահովություն: Կրթությունը եւ դաստիարակությունն ազգային ավանդույթների, ազգային սովորույթների եւ նորագույն տեխնիկայի ներդրման արդյունք են: Այսինքն՝ մենք խոսում ենք արժեքային այն համակարգի մասին, որում գտնվում է հայ ազգն իր գիտելիքների նկատմամբ ունեցած սիրո եւ թողած ժառանգության շնորհիվ, այն ժառանգությամբ, որը ոչ միայն օգտակար է մեր ազգի համար, այլեւ ընդունելի եւ ճանաչելի է համաշխարհային իմացության դաշտում: Զբաղվածության ապահովումը պետության առաջին ֆունկցիան է եւ ենթադրում է բնակչության աշխատունակության առավելագույն եւ արդյունավետ օգտագործում: Իսկ դրա համար կառավարման ինչպիսի մեթոդներ կամ ծրագրեր պետք է ստեղծվեն, որ խնդիրը լուծվի: 30 տարի է՝ Հայաստանն ապրում է խորացող ճգնաժամի պայմաններում: Ընդհանրապես՝ պետք է ասել, որ աշխարհն ապրել է, ապրում է եւ շարունակում է ապրել պերմանենտ ճգնաժամային իրավիճակում: Եվ այս ճգնաժամային իրավիճակը ստեղծվում է երկու՝ սեփականության իրավունքի հիման վրա ստեղծված շահույթի ստեղծման եւ այդ շահույթի բաշխման պատճառով:

-Հայաստանն ինչո՞ւ է հայտնվել այդ ճգնաժամի մեջ, եւ ինչն է պատճառը, որ այն այսքան երկար է տեւում, որի արդյունքում աճի կենսամակարդակը

-Մարդկային քաղաքակրթության պատմության մեջ Հայաստանն առաջին երկիրն է, որը 30 տարի գտնվում է ճգնաժամի մեջ: Եթե փորձենք բացահայտել իրավիճակի պատճառները, կհանգենք մի պարզ հարցի, թե այդ շահույթի բաշխումն ինչ նպատակ է հետապնդում: Մեր դեպքում այդ շահույթը մեկ նպատակ է ունեցել՝ հարստանալ: Հարստացել է բնակչության 0.4 տոկոսը, որը տիրապետում է Հայաստանի հարստության 80 տոկոսին: Եթե հարստությունը պետք է բաշխվի իրավունքով, բայց ոչ պատասխանատվությամբ, ապա հարստանում է բնակչության ոչ ավելի, քան 1 տոկոսը: Որպես կանոն՝ այդ 1 տոկոսը հարստանում է խաբեության, բռնության եւ դիվերսիաների միջոցով: Օրինակների մատնանշումն այս պահին մեզ ոչինչ չի տա, միայն կշարունակի խորացնել հակասությունները հասարակության մեջ: Դա մեր խնդիրը չէ:

-Իսկ ո՞րն է մեր խնդիրը:

-Մեր խնդիրն է ստեղծել մի համակարգ, որը հարստացնում է ժողովրդին: Այս հարցին պատասխանելու համար պետք է վերադառնանք ճգնաժամի առաջացման ակունքներին: Երկրի հիմնական օրենքի՝ Սահմանադրության առաջին կետում նշված է, որ Հայաստանը ինքնիշխան, սոցիալական, ժողովրդավարական եւ իրավական պետություն է: Եթե ուշադրությամբ ուսումնասիրենք 4 ուղղություններից բաղկացած համակարգը, կտեսնենք, որ ոչ բոլորն են իրականություն դարձել: Մեր պետությունը, այո, ինքնիշխան է եւ միջազգային հանրության կողմից ընդունվում է իբրեւ միջազգային իրավունքի սուբյեկտ եւ ունի Սահմանադրություն: Բայց սոցիալական եւ ժողովրդավարական ուղղությունները լիարժեք չեն գործում: Զբաղվածություն ապահովելու դեպքում մարդկանց մոտ պետք է ձեւավորվի սոցիալական բարձր մակարդակ, ինչը նրա ստեղծագործական ունակությունների դրսեւորումը, իսկ դա էլ, իր հերթին, կբերի բարձր արդյունքներ: Սահմանադրական նշված ուղղություններն միմյանց հետ օրգանական կապ ունեն եւ ստեղծում են իշխանության մարմիններ՝ գործադիր, օրենսդիր եւ դատական: Հիմա խոսենք, թե իրականում ինչ է տեղի ունեցել: Այս ընթացքում Հայաստանի բնակչությունը զգալիորեն նվազել է: Հարստացածներն իրենց իրավունք են վերապահել սեփական ցանկությամբ տնօրինել, ժառանգել, օտարել ունեցած սեփականությունը: Կարեւորագույն խնդիրներից մեկն այն է, որ պետությունը պետք է ապահովի հարաբերությունների ներդաշնակ զարգացում փոխադարձ շահերի պաշտպանության եւ փոխադարձ իրավունքների պահպանության պայմաններում՝ եւ տնտեսական, եւ քաղաքական, եւ գիտատեխնիկական: Հայաստանում այս հարցը լուծվել է ոչ սահուն ձեւով: Որովհետեւ մեր երկիրը վերոհիշյալ ուղղությունների փոխարեն «ընտրել» է ինքնիշխան եւ իրավական դիկտատուրան: Ժողովրդավարական ու սոցիալական խնդիրները չեն արտացոլվել կառավարման մեխանիզմների գործունեության մեջ այնպես, որ ժողովուրդը մասնակցի եւ արտադրությանը, եւ արդյունքի բաշխմանը: Փաստորեն, սեփականատերն իրավունք ունի տնօրինելու, ժառանգելու, նույնիսկ քանդելու, իսկ պետությունն իրավունք չունի միջամտելու: Այս փոքրաթիվ խումբը տիրացել է սեփականության հիմնական մասին, բայց քանի որ պատկերացում չուներ շուկայական հարաբերությունների  մասին, ոչ տնտեսություն կառավարելու փորձ ուներ, ոչ ինստիտուցիոնալ մոտեցում, որոշեց հարստանալ: Վերցրեցին եւ վաճառեցին բոլոր արժեքները՝ գիտատեխնիկական լաբորատորիայի նվաճումները, հաստոցները եւ այլն: Հայաստանը, ունենալով իրավագիտության բազմադարյա ժառանգություն, պետություն կառուցելու բոլոր հիմքերը՝ կառավարման համակարգեր, օրենքներ, մնացել է այս վիճակում: Սա ողբերգություն է, եթե կուզեք՝ նույնիսկ նախապես կազմակերպված դավադրություն:

11-րդ դարում Մխիթար Գոշն ասել է՝ երազում եմ ստեղծել մի երկիր, որում ոչ թե ժողովուրդը կծառայի պետությանը, այլ պետությունը՝ ժողովրդին:

-Արդյոք կա՞ն օրինակներ, թե մյուս երկրներն ինչպես են հաղթահարել ճգնաժամը:

-Եղել եմ Գերմանիայում, ԱՄՆ-ում, Ֆրանսիայում, Ճապոնիայում, Չինաստանում: Ինչպես գիտեք, Գերմանիան ու Ճապոնիան պարտվեցին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում: ԱՄՆ-ն նրանց ստիպում էր սահմանադրությամբ ընդունել, որ սեփականատերն իրավունք ունի միայն տնօրինելու, ժառանգելու, օտարելու իր սեփականությունը, իսկ պետությունն իրավունք չունի միջամտելու: Բայց, ի պատասխան դրա, հնչեց հետեւյալ դիրքորոշումը՝ եթե դուք ուզում եք մեզ օգնել, ապա պետք է ընդունեք սահմանադրության երկրորդ կետը, որը պատմության մեջ կիրառվել է բոլոր սահմանադրություններում: Այլ կերպ ասած՝ առաջ մղեցին այն օրենքը, որ սեփականատերը պարտավոր է իր սեփականությունն օգտագործել հանրության բարօրության համար: Եվ դրա համար գերմանացիները գործարանները մարդկանց տվեցին գերմանական 1 մարկով: Ճապոնացիները նվեր էին տալիս ու հետն էլ դոտացիա տրամադրում: Ֆրանսիացիները՝ նույնպես: Մեր ժողովուրդը, առայժմ չի գտնում այս ճգնաժամից դուրս գալու ելքը: Ցավոք, մեր երկրում տնտեսության կառուցման ծրագրերի փոխարեն մտածում են, թե ով պետք է լինի իշխանության գլխին: Մինչդեռ ելքը մեկն է՝ երկիրը պետք է զարգանա ոչ թե հարստանալու, այլ հարստացնելու համար:

Եվ արդյունքում Հայաստանն արտաքին մեծ պարտք ունի ինչպես միջազգային վարկային կազմակերպություններին, այնպես էլ առանձին տերությունների, այդ թվում՝ ՀԱՊԿ-ում մեր դաշնակից Ռուսաստանին: 20-րդ դարի ամենամեծ իրադարձությունը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն է, որտեղ հայ ազգը հաղթող է ճանաչվել: Չխորանալով տնտեսագիտական հաշվարկների մեջ՝ կուզեի մատնանշել մի փաստ: Խորհրդային Միության ատոմային ռումբը ստեղծվեց Հայաստանում՝ միջուկային ֆիզիկոս Կիրակոս Հովհաննեսի Մետաքսյանի կողմից: Ռուսները փոխել են նրա անունը, ազգանունը եւ նույնիսկ հայրանունը՝ դարձնելով Կիրիլ Իվանի Շչոլկին: Եվ այսքանից հետո անհասկանալի է, թե Հայաստանն ինչպես կարող է պարտք լինել Ռուսաստանին…