«Գնահատել ու պաշտպանել»

Հայոց համակեցության հիմնախնդիրների վերաբերյալ Հովհաննես Թումանյանի դատողությունները կուռ հայեցակարգ են, դրանց ազգանպաստ լուծման որոնումները կենտրոնական տեղ են գրավում բանաստեղծի թե՛ ամբողջական աշխարհայեցողության եւ թե՛ գրական ու հասարակական գործունեության շրջանակներում: Հիմնարար գաղափարը ազգային եւ անհատական ինքնաճանաչման հիմքով եւ «ճիշտ մարդը՝ ճիշտ տեղում» սկզբունքի ոգով համազգային ինքնակազմակերպումն է:

Թումանյանական հավատո հանգանակի երեք սյուները՝ բանավոր եւ գրավոր խոսքի «գեղեցիկ ու բարի» գործածության հրամայականը, կյանքում եւ արվեստում ընդհանուրի եւ մասնավորի հարաբերակցության ճիշտ ընկալումն ու մատուցումը, կատարելության հարատեւ ձգտումը արտահայտվել են նաեւ «գրող–հասարակություն» բազմաբարդ փոխհարաբերությունների քննարկման եւ մեկնաբանման ընթացքում: Մեթոդաբանական առումով դրա հիմքում ընկած է ժողովրդական բանահյուսության եւ անհատական ստեղծագործության ներքին կապի ըմբռնումը:

Ամեն մի ժողովուրդ, ասում է Հովհաննես Թումանյանը, ունի իրեն հատուկ խոհերը, պատկերացումները, ձգտումները, կրքերը, երգերը եւ այլն, այսինքն՝ այն ամենը, ինչով մի ժողովուրդ տարբերվում է մյուսից: «Եվ այդ բոլորը հոսում են լայն տարածության վրա, վայրենի, անկարգ ձեւով, ինչպես առվակներ, որ պետք է հավաքվեն մի տեղ, կազմեն մի գետ, որի մեջ ձուլված, խառնված կլինի նրանցից յուրաքանչյուրի համն ու գույնը»:

Ի՞նչ է մեզ հուշում այս համեմատությունը. այդ առվակները պետք է միաձուլվեն, քանի որ դրանք իրենց ծագումով եւ պատկանելիությամբ միասնական են, եւ սակայն դա ինքնաբերաբար չի լինում: Շարունակությունը հենց միավորող սկզբի դերակատարումն է նշում. «Այդ ջրաբաշխը եթե ժողովուրդն ասենք, այդ բոլոր աղբյուրներն ու առվակները եթե նմանեցնենք ժողովրդի երգերին ու բանահյուսություններին, նրանց միացման հովիտը պետք է ընդունենք հանճարը, տաղանդը, որ գալիս է յուր լայն հոգով ընդգրկում, միացնում մասերը, ստեղծում մի ամբողջություն»:

Այստեղ եւս մեկ հուշում կա. տաղանդը չի բավարարվում նյութի սոսկ քանակական ամբողջացմամբ՝ բանաստեղծը էապես է տարբերվում բանահավաքից: Այս որակական պահը Հովհաննես Թումանյանն այնքան գեղեցիկ է ասում, որ ինքնին տաղանդի անզուգական փայլատակում է. «Նա՝ տաղանդը, յուր շնորհքով իրար է անում, ներդաշնակում է, այլեւ խորհուրդ, թովչություն է տալիս այդ ձայներին, խորություն է տալիս մտքերին, վայելչություն է տալիս ձեւերին, շքեղություն է տալիս ոճերին, յուր ոգեւորության հնոցում հալում, ձուլում, մշակում, կատարելագործում է՝ միանգամայն կատարելով եւ մեքենայական, եւ քրմական պաշտոն»:

Իսկապես, բանաստեղծը կատարում է ե՛ւ մեքենայական աշխատանք, այսինքն՝ համակարգում է, կարգավորում ձեռքի տակ եղած նյութը, ե՛ւ քրմական՝ արարչական, մոգական, նորաստեղծական աշխատանք: Այդուհանդերձ, չմոռանանք նրա ծագումնաբանությունը, այն է՝ «շրջապատն ու կյանքն են տալիս բանաստեղծի տպավորվող հոգուն գույներ, ձայներ, ձեւեր, որոնք եւ կերպարանավորում են նրա ոգեւորության զեղմունքը, սնուցանում եւ բնորոշում են նրա տաղանդը, դառնում են նրա տաղանդի առանձնահատկությունը»:

Սա «գրող–հասարակություն» ծագումնաբանական կողմն է, բայց կարեւոր է նաեւ հանրաբանական կողմը: Այս առումով, բնական է, որ ամեն մի գրող ցանկանում է գնահատված լինել, հանրային ճանաչում ու հեղինակություն վայելել, եւ նույնքան բնական է ու հասկանալի, որ այդ նույն գրողը նաեւ կարիք ունի հանրային աջակցության, ստեղծագործելու բարվոք պայմանների, նաեւ՝ արդարամիտ գնահատողների որոշակի միջավայրի:

Այս առումով  Հովհաննես Թումանյանը մեզ է ավանդել գրական-գեղարվեստական գործը գնահատելու մի անզուգական բանաձեւ. «Ես ոչ արվեստի ու իր օրենքների, ոչ անցյալ գրական երկերի օրինակով եմ մոտենում գրական գործին, ոչ էլ նրա հասարակական ու գաղափարական արժեքների տեսակետից, այլ ամենից առաջ ուզում եմ ճշտել, գտնել, թե արդյոք նրա մեջ կա՞ ստեղծագործողի կենդանի շունչը, էն, որ ամենայն իրավամբ կոչվում է Աստվածային, որովհետեւ նա է միայն, որ գրական արտադրությանը տալիս է մեծության ու անմահության հատկությունը: Մնացածը՝ ե՛ւ արվեստ, ե՛ւ փիլիսոփայություն, ե՛ւ հասարակական գաղափար, ե՛ւ բարոյագիտություն,– բոլորը գալիս են նրանից հետո: Եթե էն չկա՝ պրծանք: Էլ ոչ մի արվեստ, ոչ մի հասարակական միտք, ոչ մի մեծ գաղափար օգնել չեն կարող»:

Արդ, կողմերի փոխադարձ ակնկալիքների եւ պահանջկոտության, նաեւ աջակցության վերաբերյալ Հովհաննես Թումանյանի ձեւակերպած եւ դույզն-ինչ արդիականությունը չկորցրած ճշմարտություններից մի քանիսն ամփոփ շարադրենք:

Նախ՝ «եթե գրականությունը ազգի հոգին է, եւ գրողները էդ հոգու ծնունդներն են ու արտահայտիչները» , ապա գրողն իսկապես պիտի համապատասխանի իր դերին: Բայց դա միշտ չէ այդպես: Ավելին, Հովհաննես Թումանյանը իրավունք ուներ դառնությամբ արձանագրելու հակառակը. «Զարմանալի ժողովուրդ ենք մենք: Հայոց բանաստեղծին ավելի ազդում, վշտացնում է այն, թե ինչու են սեւ ամպեր կուտակվել Մասիսի ձյունափառ գագաթին, եւ նա շատ քիչ է նկատում կենդանի հայ գյուղացու ճակատի սեւ ամպերը»:

Երկրորդ՝ հանրությունը, իր հերթին, համապատասխան վերաբերմունք պիտի ունենա դեպի գրականությունը եւ գրողները, «ոչինչ չխնայի» գրականություն ունենալու համար, ուստի եւ, ամենից առաջ, պիտի հասկանա գրողների նյութական անապահով վիճակը, նրանց չնայի «դուքանչիների աչքով», ըմբռնի վերջապես, որ գրող մարդը «կյանքի բոլոր հոգսերի, ընտանեկան բոլոր պահանջների, անձնական բոլոր կարիքների դեմ միայն մի բան ունի՝ յուր ձիրքը, յուր տաղանդը»:

Երրորդ՝ անհանդուրժելի է այն վիճակը, երբ սեփական գիրքը տպագրելու համար հեղինակը «հովանավորություն» է մուրում, փառաբանում մեծահարուստ բարերարին, ընկնում պարտքի տակ. «Այս էլ այն հրեշավոր աններդաշնակություններից մեկն է, որոնցով լիքն է մեր կյանքը»:

Չորրորդ՝ պակաս ամոթալի եւ նսեմացուցիչ չէ այն վիճակը, երբ հանուն վաստակի ապահովման գրողը էժանագին արտադրանք է տալիս, հարմարվում գերիշխող ցածր ճաշակին. «Գրողը հարմարվում է ամբոխի ճաշակին, անում այն, ինչ որ չպետք է անի, այն է տալիս, ինչ որ դուրս է գնում շուկայում»:

Հինգերորդ՝ գրողին հարկավոր է աջակցել, գնահատել, դրվատել, զորակցել նրա կենդանության օրոք, իսկ մահվանից հետո մեծարանքը, մանավանդ ուշացած եւ ուռճացած, այլ բան չէ, քան գրողին դարձնել «նվաստացումի, բամբասանքի ու անարգանքի առարկա», ուստի եւ՝ Հովհաննես Թումանյանի զուսպ զայրույթը. «Հայ գրողի մահից հետո էլ մեզ հիշողություններ չեն հարկավոր. մոռացության տվեք նրան, ինչպես մոռացության էիք տալիս մի ժամանակ»:

«Գնա՝ մեռի, արի՝ սիրեմ» հոգեբանության առավել եղկելի դրսեւորումն է, երբ տաղանդավոր մարդուն հալածողներն են նրա մահվանից հետո հանկարծ կարծեք «դարձի» գալիս, սկսում փառաբանել նրան՝ սեփական անունն էլ հյուսելով ուրիշի ժառանգությանը եւ փառքին: Այդպիսիների հասցեին սարկազմով լեցուն դատավճիռն անողոք է եւ անբեկանելի. «Իջե՛ք մեծ դագաղների վրից ու ձեզ բարձրանալու համար որոնեցեք ուրիշ պատվանդան»:

Վեցերորդ՝ թե՛ գրողի, թե՛ գրողական հանրույթի համար անպատվաբեր երեւույթ է, երբ անտաղանդ մեկին են ոմանք հետմահու փառաբանում, կուսակցական-թայֆայական հիմքով մոգոնում չեղած բարեմասնություններ. «մուկիկի պես մարդու» համար տիեզերական շինծու ողբ սարքողներին Հովհ. Թումանյանը չի խնայում՝ «խաժամուժ, խուժան, որ իր լավ թե վատ ցույցերով երբեք լուրջ գնահատող չէ եւ միայն կարող է շփոթել ու շշկլացնել»:

Իսկ արժանավոր մեծերի պատշաճ գնահատման յուրատեսակ չափանմուշ կարող ենք համարել Ծերենցի մահվան 25-րդ տարելիցի առթիվ գրողի գերեզմանի մոտ Հովհաննես Թումանյանի արտասանած խոսքը. «Եվ մենք չենք եկել մեր հանդեսով ու ճառերով նրան բարձրացնելու, այլ եկել ենք՝ նրան հիշելով, նրանով բարձրանալու»:

Յոթերորդ՝ «գրականությունը զարգացնելու ուժեղ միջոցներից մինը անողոք ու անաչառ քննադատությունն է»: Իսկ թե ինչ է «գրական ստեղծագործության քննադատություն» ասվածը, ապա Հովհաննես Թումանյանից ավելի սպառիչ դժվար է սահմանում տալ. «Հանգիստ ու խոր սուզումն գրական գործի մեջ, օբյեկտիվ ու աննախապաշար վերաբերմունք, պայծառ ու թափանցող հայացք, որ ինչքան էլ սխալներ տեսնի ու հաշվի, միշտ որոնում է կենսունակն ու ապրողը, որովհետեւ էդ է նրա վերջնական նպատակը»:

Ութերորդ՝ գրողը պիտի կարողանա սթափ, անաչառ եւ հանդուրժողաբար գնահատել մեկ այլ գրողի: Վերստին՝ քննադատությունը պիտի լինի հիմնավոր եւ բարյացակամ, ապագայի դիրքերից պիտի իմաստավորվեն ու գնահատվեն գրական վաստակի մնայուն արժեքը եւ ստեղծագործության անցողիկ թերությունները: Գրական աշխարհում միմյանց դեմ «վրդովմունքով չպիտի դուրս գալ, որ անտեղի, անպետք ու անզոր միջոց է, այլ հիմնավոր խոսքով»:

Իններորդ՝ ինքնին հայ ծնվելն ու հայերեն գրելը դեռ անբավարար են. գրողը պիտի ապրի հայ ժողովրդի մեջ, զգա հայ մարդկանց ուրախությունն ու տխրությունը. միայն հայոց հողն ու ջուրը, հայ մարդու հոգին ու շունչը կարող են գրողին, Հովհաննես Թումանյանի բնութագրմամբ, «ձեռնադրել հայոց բանաստեղծ», այլապես նա կմնա «հայ բանաստեղծ, ոչ թե հայոց բանաստեղծ»:

Եվ վերջապես, տասներորդ՝ «գրող–ընթերցող» փոխհարաբերության բնականոն գործառության կարեւոր պայմանը՝ հետադարձ կապը. «Գրականության համար պետք է ունենալ ճաշակով, հասկացող, գեղարվեստի պահանջը դնող ու գրական գործը գնահատող հասարակություն»: Ուրեմն, հայ գրականությունից եւ հայ գրողներից տեղի-անտեղի դժգոհող եւ սոսկ օտար հեղինակների գրվածքները անքննադատ փառաբանող (ինչպես հարյուր տարի առաջ, այնպես էլ այժմ) քաղքենի հանրությունն ինքը պիտի ունակ լինի սեփական ճաշակը բարձրացնելու, դառնալու բարձրարվեստ գրականության թե՛ պատվիրատուն, թե՛ սպառողն ու գնահատողը:

«Գեղեցիկն ու բարին» երկկողմանի երթեւեկության են նման, ոչ թե խուլերի զրույցի:

Հանրային կյանքում չեն կարող չլինել տարատեսակ բարդություններ, բայց դրանք ճակատագրական անխուսափելիություն չեն, այլ ենթակա են մարդկանց կարգավորիչ ազդեցությանը: Իր ստեղծագործություններում հարազատորեն արտացոլելով հայոց կյանքի բոլոր կողմերը՝ ե՛ւ դրական, ե՛ւ բացասական, ե՛ւ հուսադրող, ե՛ւ հուսահատեցնող, Հովհաննես Թումանյանը հանրային հիմնախնդիրների բարենպաստ լուծման լավատեսությունը բխեցնում է հայ ժողովրդի տաղանդից, որի կրող անհատները թեպետ փոքրաթիվ են, սակայն օժտ-ված են բարեփոխիչ հզոր ներուժով:  Այդպիսի անհատների նա տեսել է թե՛ հոգեւոր ոլորտում, թե՛ քաղաքականության ասպարեզում, թե՛ մանավանդ ստեղծագործողների մեջ: Զարմանալի չէ, որ այդքան մանրամասն Հովհ. Թումանյանը քննարկել է «գրող–հասարակություն» փոխհարաբերությունը, առաջարկել վերջինիս կարգավորման ուշագրավ եւ այսօրվան էլ պատշաճ միջոցներ:

Ինչպես այս, այնպես էլ հայոց համակեցության մյուս հիմնարար խնդիրների կարգավորման լավագույն փորձագետը հենց ինքը՝ Հովհաննես Թումանյանն է, դա՛ է հարկավոր ամենից առաջ գիտակցել նրա հոգեւոր ժառանգությունը իմաստավորելիս՝ «հրավիրել» եւ մասնակից դարձնել անզուգական հանրաբան փիլիսոփային այսօրվա հայության կյանքի իմաստուն եւ արդարացի կազմակերպմանը:

Վալերի ՄԻՐԶՈՅԱՆ

Փ. գ. դ., պրոֆեսոր