Իշխանության այլընտրանքի հարցը Հարավային Կովկասում

Պատմական անցքերի ճշգրիտ իմացությունը, ինչպես նաեւ դրանց համակողմանի ուսումնասիրությունը հնարավորություն են տալիս նորովի գնահատել անցյալն ու համապատասխան հետեւություններ կատարել։ 20-րդ դարասկզբին մեր տարածաշրջանում տեղի ունեցող գործընթացները դարակազմիկ էին եւ նախանշեցին հաջորդ հարյուրամյակի աշխարհաքաղաքական խճանկարը։ Հայ ժողովրդի եւ հայկական պետականության համար նույնպես 20-րդ դարի առաջին երկու տասնամյակները նշանակալից էին թե դրական, թե բացասական առումով։

1917-18 թթ. ընթացքում Հարավային Կովկասում կենտրոնական հարցերից մեկը իշխանության այլընտրանքն էր։ Բոլշեւիկյան հեղաշրջումից հետո այդ հարցն ուղղակիորեն կապվեց երկրամասի հանրապետությունների եւ, մասնավորապես, Հայաստանի Հանրապետության ստեղծման խնդրի հետ։ Դրա հետ են ուղղակիորեն կապվում տվյալ ժամանակաշրջանում քաղաքական կողմնորոշումների խնդիրը, դաշինքների, կուսակցությունների համագործակցության եւ այլ կարեւորագույն հարցեր, որոնք նաեւ ուղղակիորեն առնչվում են Հայկական հարցի, Արեւմտյան Հայաստանի խնդրի լուծման հետ։ «Հայաստանի Հանրապետություն» օրաթերթի հետ զրույցում պատմագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր, Մխիթար Հերացու անվան ԵՊԲՀ հասարակական գիտությունների ամբիոնի վարիչ, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Վահան Մելիքյանը նշում է, որ այդ հարցը կարեւորվում է նաեւ մեր օրերում, քանի որ հայ ժողովրդի առջեւ ծառացած խնդիրներն ու մարտահրավերները գրեթե նույնանման են։

Պատմական ակնարկ կատարելով՝ զրուցակիցս մանրամասնեց, թե ինչու է կարեւորվում իշխանության այլընտրանքի խնդիրը։ Այսպես՝ բոլշեւիկյան հեղաշրջումից հետո այնպիսի իրավիճակ ստեղծվեց Հարավային Կովկասում, որ միաժամանակ գործում էին երեք իշխանություններ. առաջինը Անդրկովկասյան կոմիսարիատն էր, որը չճանաչեց խորհրդային իշխանությունը եւ սկիզբ դրեց երկրամասը խորհրդային Ռուսաստանից անջատելու գործընթացի առաջին փուլին, ինչը, ի վերջո, հանգեցրեց անկախության։ Երկրորդը Բաքվում ստեղծված խորհուրդն էր՝ Բաքվի բանվորների, զինվորների եւ պատգամավորների խորհուրդը, որում մինչեւ 1918 թ. գերակշռում էին սոցիալիստական կուսակցությունները՝ էսէռները եւ մենշեւիկները։ Խորհրդի նախագահը եւ մի շարք գործիչներ, այդ թվում՝ Գրիգոր Ղորղանյանը, բոլշեւիկներ էին։ Եվ, վերջապես, Կովկասյան ճակատի գեներալիտետը, որը դեռ վճռական դեր էր խաղում, չնայած այն հանգամանքին, որ բոլշեւիկյան հեղաշրջումից եւ նրանց հռչակած հատկապես խաղաղության մասին կարգախոսից հետո շատ ակտիվորեն սկսվել էր ճակատի կազմալուծման գործընթացը։ Սակայն սպայական կազմը՝ գեներալները, դեռեւս վճռական գործոն էին եւ նրանց նույնպես կարելի էր իշխանության կենտրոններից մեկը համարել, մանավանդ որ ակտիվորեն մասնակցեցին Երզնկայի զինադադարի ստորագրմանը՝ Կովկասյան ճակատի պաշտպանության, թերեւս, վերջին փուլին եւ այլն։ 

Այդ ընթացքում Բաքվի խորհրդի ղեկավարության, մասնավորապես՝ Շահումյանի գլխում ծնվեց Անդրկովկասի խորհրդայնացման ծրագիրը։ Դեկտեմբերին այն դարձավ կոնկրետ պլան։ Հայտնի է, որ Լենինի դեկրետով Շահումյանը նշանակվեց Կովկասի արտակարգ ժամանակավոր կոմիսար։ Նպատակն Անդրկովկասի խորհրդայնացումն էր։ «Գաղտնիք չէ, որ Շահումյանը նվիրյալ մարքսիստ էր, բոլշեւիկ եւ ամեն գնով նպատակ էր դրել այդ խնդիրն իրականացնել դեռեւս 1917 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբերին, այսինքն՝ բոլշեւիկյան հեղաշրջումից անմիջապես հետո: Քաղաքական, պատմական փուլի գլխավոր հակասությունն այն էր, որ մեր հարեւանները՝ վրաց մենշեւիկներն ու ադրբեջանական մուսաֆաթական կուսակցությունը, այդ փուլից սկսած՝ հետեւողականորեն որդեգրեցին գերմանաթուրքական քաղաքական կողմնորոշում, եւ հատկապես վրաց մենշեւիկները չէին թաքցնում, որ շարժվում են դեպի անկախություն, այսինքն՝ Ռուսաստանից անջատման, հեռացման։ Մեր պարագայում՝ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը եւ մյուս կուսակցությունները հայտնվում են քաղաքական ծայրահեղ հակասության առջեւ։ Մի կողմից (սա ամենակարեւորն է)՝ չէին հանդուրժում նորաստեղծ բոլշեւիկյան խորհրդային իշխանությունը եւ, որպես դեմոկրատական-սոցիալիստական կուսակցություններ, նպատակ ունեին հավատարիմ մնալ դեռեւս Փետրվարյան հեղափոխության հռչակած ժողովրդավարական սկզբունքներին, Սահմանադիր ժողովի հրավիրմանը, բազմակուսակցական-խորհրդակցական մարմնի ստեղծմանը։ Անկախության հարց չէր դրվում ընդհուպ մինչեւ 1918 թ. մայիսը։ Դաշնակցությունը նախապատվությունը տալիս էր Ռուսաստանի դաշնային ժողովրդավարական հանրապետության կազմում ինչ-որ չափով ինքնուրույնության կամ առավելագույնը՝ ինքնավարության պահանջին։ Մյուս կողմից՝ գոյություն ուներ գրավված Արեւմտյան Հայաստան, Կովկասյան ռազմաճակատ, ռուսական բանակը հասել էր մինչեւ Էրզրում (Կարին) եւ Երզնկա, եւ մեր հայրենիքի այդ հատվածը պահպանելու համար չէին կարողանում լիակատար առճակատման գնալ խորհրդային իշխանության հետ, մանավանդ որ Կովկասյան ճակատը պաշտպանող կովկասյան բանակի զորամասերի մեծ մասը 1917 թ դեկտեմբերին արդեն բոլշեւիկացել էր։ Սա էր այն կարեւոր, վտանգավոր եւ ողբերգական հանգամանքը, որը, ի վերջո, հասցրեց մեզ հայրենիքի կորստին»,-նշեց Վ. Մելիքյանը։

Բոլշեւիկացած զորամասերը շտապում էին վերադառնալ տուն Լենինի եւ Տրոցկու դեկտեմբերի 10-ի գաղտնի հրամանով՝ պաշտպանելու խորհրդային իշխանությունը։ Կենտրոնի համար առաջնայինը նորաստեղծ իշխանության պահպանման հարցն էր, հետո միայն տարածքների, Հայկական հարցի եւ մնացյալ հարցերի լուծումը, առավել եւս, որ Անդրկովկասյան կոմիսարիատը եւ նրա մեջ արդեն քաղաքական գերիշխանություն ստացած վրաց մենշեւիկներն ու մուսաֆաթականները չէին հանդուրժում բոլշեւիկացած կովկասյան բանակի զորամասերի ներկայությունը ոչ միայն Արեւմտյան Հայաստանում, այլեւ թիկունքում, մասնավորապես՝ Թիֆլիսում, Ալեքսանդրապոլում, Կարսում եւ այլն։ Արդյունքում ամեն կերպ փորձում էին արագացնել նրանց հեռացումը։ Դրան նպաստեցին 1917-ի նոյեմբերից սկսված Ելիզավետպոլի նահանգի թաթարական խռովությունները։ Ի սկզբանե դրանք բոլշեւիկյան հեղաշրջման արդյունքում ծագած սոցիալական շարժումներ էին՝ ուղղված տեղի կալվածատերերի դեմ. թաթար գյուղացիությունն իրականացնում էր ահաբեկչական գործողություններ՝ հրկիզում էր կալվածքները, սպանությունների դեպքեր էին գրանցվել հատկապես թաթար իշխանների նկատմամբ։

Զորամասերի նահանջին զուհագեռ այդ գործողություններն աստիճանաբար ազգային բնույթ կրեցին, սկզբում՝ հակառուսական, հակահրեական, անգամ գերմանական բնակավայրերի դեմ բռնություններ եղան, կոտորածի դեպքեր։ Հայտնի է, որ հարավային Անդրկովկասի արեւելյան շրջաններում բազմաթիվ գերմանական գաղթօջախներ եւ բնակավայրեր կային, ինչպես նաեւ հրեական։ Զրուցակիցս նշեց, որ այդ ֆոնի վրա ծագեցին նաեւ հակահայկական խռովություններ, եւ, ի վերջո, դա հանգեցրեց Բաքու-Թիֆլիս երկաթուղու ամբողջ երկայնքով զանգվածային բռնությունների ալիքի։ Գագաթնակետը դարձան Ելիզավետպոլի, Շամխորի կոտորածները. 1918 թ. հունվարի 9-ին Շամխոր կայարանում կանգնեցվեցին նահանջող ռուսական բանակի զորամասերի շարժակազմերը, զինվորները զինաթափվեցին, եւ վագոնների մեջ գնդակահարվեցին շուրջ 2 հազար անզեն ռուս զինվորներ։ Դա ավելի է խորացնում կենտրոնի՝ խորհրդային իշխանության եւ Անդրկովկասի կոմիսարիատի հարաբերություններում առկա խնդիրները՝ արդյունքում այդ երկու քաղաքական կենտրոնները թշնամանում են։

Այդ պայմաններում ավելի է սրվում իշխանության այլընտրանքի հարցը եւ Շահումյանի պլանի իրականացման խնդիրը։ 1917 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբերին այդ ծրագիրը չիրականացվեց։ Երկրորդ փուլն սկսվում է թուրքական արշավանքից հետո 1918 թ. փետրվար-մարտ ամիսներին, երբ Շահումյանն այդ բռնությունների ալիքի վրա իր մի շարք համախոհների հետ հայտնվեց Թիֆլիսում եւ փորձում էր իրականացնել իր ծրագիրը։

Պատմաբանը նշում է, որ պատմական աղբյուրների ու բազմաթիվ նյութերի համադրումը բերում է այն համոզման, որ կոնկրետ այդ ժամանակահատվածում բոլշեւիկ Ստեփան Շահումյանը հանդես է գալիս որպես ազգային գործիչ։ Ինչո՞ւ։ Նախ կարեւորվում է սուբյեկտիվ՝ անհատական գործոնը։ Շահումյանի հետ այդ ծրագիրն իրականացնելու համար համագործակցում էին ցարական գեներալ Հակոբ Բագրատունին, Արամ Մանուկյանը՝ Երեւանից, Դաշնակցության հիմնադիր Ռոստոմը՝ Բաքվում եւ շատ այլ գործիչներ։ «Միայն այս հանգամանքը բավարար է, որպեսզի փաստենք, որ մեր քաղաքական վերնախավի առնվազն վեց-յոթ ակնառու գործիչներ համաձայն էին այդ ծրագրի իրականացմանը,- շեշտում է Վ. Մելիքյանը, ապա հավելում:- Այնպես չէ, որ ՀՅԴ-ի ներսում բոլորը համաձայն էին այդ ծրագրի իրականացմանը, կային տարաձայնություններ, լուրջ հոսանքներ, սակայն կարեւոր է, որ ղեկավար կազմի մեծ մասը համագործակցում էր Շահումյանի հետ։ Դաշնակցությունը՝ Վրացյանը, Խատիսյանը, Ռուբեն Տեր-Մինասյանն իրենց հուշագրություններում, ինչպես նաեւ Դաշնակցության համակիր մեր պատմաբաններից շատերը փորձում են ներկայացնել որպես երկակի գործողություն, խորքային դիվանագիտական քայլ, եւ հիմնականում դա արվում էր Բաքվի հայ ազգաբնակչությանը պաշտպանելու նպատակով։ Դա, իհարկե, օբյեկտիվ հիմքեր ուներ, եւ արվում էր ոչ միայն ՀՅԴ-ի, այլեւ բոլշեւիկների եւ մյուս ազգային ուժերի կողմից ոչ միայն Բաքվի, այլեւ Ելիզավետպոլի նահանգի, այդ թվում՝ Ղարաբաղի շահերը պաշտպանելու եւ բնակչությանը կոտորածներից փրկելու նպատակով։ Սակայն Շահումյանի համար առաջնայինը երկրամասի խորհրդայնացումն էր, որի կենտրոնը պետք է դառնար Բաքուն»։

Ըստ պատմաբանի՝ հետաքրքիր էր այն, որ Շահումյանի հետ պատրաստ էր համագործակցության, օրինակ, ցարական գեներալ Հակոբ Բագրատունին, ով 1917-ի հոկտեմբերին Ժամանակավոր կառավարության նախագահ էսէռ Կերենսկու կողմից նշանակվել էր Պետրոգրադի ռազմական պարետ բոլշեւիկյան հեղաշրջումը ճնշելու նպատակով։ Եվ ահա այդ հեղաշրջումը ճնշող անձնավորությունը հայտնվում է Բաքվում եւ սերտորեն համագործակցում Լենինից հետո Կովկասում առաջին դեմք հանդիսացող բոլշեւիկ Ստեփան Շահումյանի հետ։ «Սա նույնպես ապացուցում է, որ իշխանության այլընտրանքի ընտրության հարցը, իրոք, ազգային խնդիր էր, որը, ցավոք սրտի, մեր քաղաքական վերնախավը չհաջողեց»,- ասաց Վ. Մելիքյանը։ 

Պատմաբանն ընդգծում է, որ 1917 թ. ընթացքում եւ հատկապես 1918 թ. մարտ-ապրիլ ժամանակաշրջանում Անդրկովկասի հայ իրականության քաղաքական վերնախավի մոտ դրսեւորվեց թեեւ կարճատեւ, բայց համագործակցության աննախադեպ բացառիկ դրսեւորում, որն արտահայտվեց Բաքվի պաշտպանության ժամանակ 1918 թ. մարտի 30-ից մինչեւ ապրիլի 1-2-ն ընկած ժամանակահատվածում։ Զրուցակիցս թեմային անդրադարձել է «Պայքար Բաքվի համար (1917 թ. նոյեմբեր-1918 թ. ապրիլ)» աշխատության մեջ՝ աղբյուրագիտական հարուստ հենքի վրա։ Գիրքը լույս է տեսել հայերեն, ռուսերեն եւ նվիրված է 1918 թ. մարտին Բաքվի հերոսական պաշտպանության 100-ամյակին։

Հաջորդիվ կներկայացնենք, թե ո՞րն էր, ի վերջո, Շահումյանի ծրագիրը, եւ ինչո՞ւ այն չհաջողեց։