Բաբելոնյան կավե սալիկ քարտեզը գիտենք՝ Հայաստանը նշված է աշխարհի կենտրոնում, մյուս երկրներն են Բաբելոնն ու Ասորիքը։ Քարտեզի կենտրոնը մեր Եփրատ գետի ավազանն է, որ հյուսիս ու հարավ է տարածվում։ Այս քարտեզը հենց Եփրատի արեւելյան ափին էլ հայտնաբերել են հետազոտողները։ Բեհիսթունի արձանագրության մասին էլ հայտնի է։ Եռալեզու արձանագրություն է։ Հիշատակվում է Հայաստանը. հին պարսկերենով՝ Արմինա կամ Արմանիյյա, էլամերենով՝ Հարմինուեա, բաբելոնյան գրով՝ Ուրարտու։ Թվագրությունը՝ Ք. ծ. ա. 517 թվական։ Աշխարհագրագետ, պատմաբան Հեկատեոսը Ք. ծ. ա. 476 թ. է խոսել Հայաստանի մասին՝ նշելով Արմենիա անունը։
Քարտեզները պատմության կենդանի վկայագրերն են, եւ բնականաբար, հին քարտեզներում ու արձանագրություններում այսօրվա աշխարհի շատ պետություններ չկան։ «Պատմական հողերից» խոսող Ադրբեջանը ոչ միայն հին, այլեւ՝ 20-րդ դարասկզբի քարտեզներում էլ չկա։ Քարտեզները մի կողմ. 1918 թ. հայկական հողերի վրա արհեստականորեն ստեղծված Ադրբեջան կոչվող պետության իբր ադրբեջանցի «ժողովուրդը» նույնիսկ մարդահամարներում որպես միավոր չի եղել։ Կոչվել են կովկասյան մուսուլմաններ։ Նշել ենք՝ երբ 1926 թ. Խորհրդային Միությունում առաջին մարդահամարը տեղի ունեցավ, «ադրբեջանցիները» դարձյալ տեղ չգտան ազգությունների ցանկում, երբ կային նույնիսկ վայնախները, յակուտները։ Երբ 1929 թ. Թիֆլիսում լույս տեսավ «Անդրկովկասը թվերով» վիճակագրական պաշտոնական տեղեկատուն, «ադրբեջանցիները» դեռ չկային։
Մինչեւ 1936 թ. անուն անգամ չեն ունեցել։ Հետո՝ Մոսկվա, կարգադրություն-այսուհետ տարածքի ժողովուրդը կոչվում է ադրբեջանցի։ Ամեն ինչ արվեց եվրամասոնական ու բոլշեւիկ մասոնական հեռահար հակահայ եւ այլ կեղտոտ նպատակներով։ 1918-ից այս կողմ քարտեզները ակնառու ցույց են տալիս, թե ինչպես են Ադրբեջանին Հայաստանի հաշվին լավություն արել՝ հողերը կտորներով պոկելով։
Հիմա այս՝ իրականում սեփական տարածք չունեցող Ադրբեջանն իր՝ իրականում անուն չունեցող «ժողովրդով», մեր իսկ տարածքներում բնավորված, հավակնություններ ունի մեր մյուս տարածքների նկատմամբ՝ Արցախի Հանրապետության եւ Հայաստանի Հանրապետության։ Ու անկարելի է քաղաքակիրթ բառերով բնորոշել այն իրավիճակը, որ այսօր է ստեղծվել, եւ խոսել եվրոպական բարձրաստիճան պաշտոնյայի հայտարարության՝ Հայաստանի՝ 29.800 քառ. կմ եւ Ադրբեջանի՝ 86.600 քառ. կմ տարածքային ամբողջականության անհեթեթության մասին։ Երկու թվերն էլ անհեթեթ են, բայց անհեթեթ են… Ադրբեջանի օգտին։
Սա նշանակում է՝ ադրբեջանական կողմին է հանձնվում Արցախը՝ մեր 120 հազար հայրենակիցներին ցեղասպանության առաջ կանգնեցնելով։ Նրանց իրավունքների ու ապահովության մասին խոսույթն ընդամենը դատարկ ճամարտակություն է։ Եվ Հայաստանի հերթը հետո՛ չի գալու, այն արդեն եկել է՝ Սյունիքի, Վայոց ձորի եւ Գեղարքունիքի մարզերում հսկայածավալ անվտանգային խնդիրներ ունենք։ Այս 29.8 հազ. քառ. կմ-ն ենթադրում է, որ այն, ինչ «եղբայրության» անվան տակ խորհրդային տարիներին Հայաստանից պոկել են ու տվել Թուրքիայի կովկասյան փշրտուքին, այն, ինչ մենք Արցախյան առաջին ազատամարտում վերաազատագրել էինք՝ շտկելով մեր ազգային արժանապատվության ողնաշարը, հանձնվում է։ Հենց այնպես չէր Ադրբեջանը խոսում այսպես կոչված «անկլավներից»…
Եթե մենք վերջնականապես այնքան շրջահայաց չլինենք, որ գնանք թշնամու առաջադրածով (ուղղակի թշնամու եւ ընդհանրապես հակահայ ուժերի), ապա անվտանգության խնդիրներ են ունենալու նշյալ մեր երեք մարզերից բացի նաեւ Արարատի մարզը, Տավուշի մարզը, հակիրճ՝ մեր ամբողջ երկիրը։ Բայց վտանգը նոր չէ, ծավալներն են մեծանում, երկիրը թշնամու ուղիղ նշանառության տակ է հայտնվում։ Երբ մենք որոշեցինք մի բարձունքի համար չպայքարել, որովհետեւ ձյունապատ է ու Երեւանից հեռու, ճանապարհահատվածի համար չպայքարել, որովհետեւ դարձյալ Երեւանից հեռու է եւ այլն, վտանգեցինք նույն Երեւանը։
Բոլոր նրանք, ովքեր կարծում են, թե Արցախը զիջելով թշնամին իրեն խելոք կպահի ու Հայաստանին ձեռք չի տա, ապա կամ տգետ են, կամ հայրենադավ։ Մեր հայրենիքից՝ Հայկական լեռնաշխարհից մեզ մնացած այս փոքրիկ հատվածի համար չպայքարելը ոչ մի արդարացում ու բացատրություն չունի։ Թշնամին անխելք չէ, որ իրեն զուսպ պահի, կամ ինչու պետք է զուսպ պահի։ Երբ Հայաստանի Հանրապետությունն անվանում է «Արեւմտյան Ադրբեջան» ու հայկական կողմից իբրեւ պատասխան ստանում է ոչ թե գործողություն, այլ՝ խղճուկ կոչ, շարունակելու է «մարզել» ախորժակը։
Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջեւ խաղաղություն չի լինելու։ Ու խոսքը տարիների՛ խաղաղության մասին չէ։ Մեկ օրվա խաղաղություն նույնիսկ չի լինելու։ Արցախի հարգը չիմանալով՝ մենք նստեցինք անդունդի վրա կախված թվացյալ երկաթգծով սլացող գնացքը։ Եթե գնացքի ընթացքը չկասեցվեց, ապա վերջին կանգառը անդունդում է։ Մեր ասածը հոռետեսության հետ բնավ կապ չունի։ Իրատեսություն է։
Երբ ադրբեջանական կողմն ինչ-որ քարտեզներից էր բարբաջում, հայկական կողմից միայն առանձին քարտեզագիրներ էին խոսում, բայց պետական ձայնը իրականում բացակայում էր։ Մինչդեռ մեր քարտեզագիրները բարձրաձայնում էին, որ ռուսական կողմից ակնարկ կա 1920-26 թթ. քարտեզների մասին, որոնք ԽՍՀՄ գլխավոր շտաբն է հրատարակել, եւ որոնց օրինակը ոչ հայկական եւ ոչ էլ ադրբեջանական կողմերը չունեն։ Եվ այդ քարտեզները վկայում են, որ ադրբեջանական կողմի այսպես ասած «անկլավների» հարցը հիմք չունի։ Թե ինչպես աշխատեցրեց հայկական կողմը դիվանագիտական հարթակը, պատասխանը մեր իրականությունն է։ Ինչ վերաբերում է մասնագիտական հարթակին, ապա… քարտեզագրության պետական ինստիտուտը փակված է։
Ինչի՞ հույսին է Հայաստանը կամ՝ ո՞ւմ հույսին է Հայաստանը։ Մեր ներկայիս վիճակը մեզ կարող է մի ճիշտ բան սովորեցնել՝ սեփական ուժերին հենվելու եւ չհավատալու ոչ ռուսական, ոչ եվրոպական, ոչ էլ որեւէ կողմի։ Բոլոր կողմերն ունեն սեփական շահը, եւ առայժմ այդ շահերը զուգակցվում են թյուրքական շահի հետ։ Մեր շահի հետ որեւէ կողմի շահ կզուգակցվի եւ, շեշտենք, զուգակցվելուց զատ կաշխատի միայն այն պարագայում, երբ այդ որեւէ կողմը տեսնի, որ Հայաստանը պատրաստակամ է սեփական ձայնը վերագտնելու։
