Կառավարչական հաջողության պայմանները

Կառավարման սոցիալ փիլիսոփայական հիմնախնդիրների մասին հրապարա կումների մեջ վերջին շրջանում նկատվում է մի միտում, որի էությունն այլ բան չէ, քան կառավարչական տարատեսակ սխալների, վրիպումների եւ ուղղակի ձախողումների յուրատեսակ արդարացումը՝ դրան ծառայող տեսական հիմնավորումների միջոցով: «Հաջողություն ձախողման միջոցով» թեմայով կարելի է, իհարկե, մի քանի գիրք հրատարակել (ինչպես որ արդեն արված է), նկարագրել զարմանահրաշ դեպքերը, տպավորիչ օրինակներ բերել գիտության, արվեստի, գործարարության, անհատի եւ հանրության կյանքի բոլոր բնագավառներից:

Հենց այդ վերնագրով («Success through failure») գրքի հեղինակ ամերիկացի փորձագետ Հենրի Պետրոսկին, մասնավորապես, պնդում է հետեւյալը. «Նախագծա յին ամեն մի խնդրի լուծմանը կա երկու մոտեցում՝ «հաջողությանը հենված» եւ «ձա խողմանը հենված»: Պարադոքսն այն է, որ երկրորդը միշտ ավելի մեծ հավանակա նությամբ է հասցնում հաջողության»: Նրա համար ձախողումը ճակատագրական ան խուսափելիություն է. «Երբ բարդ համակարգը հաջողության է հասնում, այդ հաջողությունը քողարկում է մոտալուտ ձախողումը»:

Անտարակույս, ամեն ոք, այդ թվում կառավարիչը, կարող է սխալվել կամ ձա խողվել. հները զուր չէին ասում «Errare humanum est»՝ սխալվելը մարդուն բնորոշ է: Բայց չափից դուրս շեշտադրելով «հաջողություն ձախողման միջոցով» բանաձեւը, արդյոք մենք ինքներս մեզ չե՞նք տրամադրում հերթական ձախողմանը:

Այս պարզ հարցադրման հիմքում հարկավոր է տեսնել ավելի խորքային մի պա հանջ, որը ճիշտ կլինի ներկայացնել հետարդիականությանը բնորոշ մտածելակեր պին. մի՞թե, իսկապես, հարկավոր է ապավինել լոկ իրավիճակային լուծումներին՝ այդկերպ լռելյայն ժխտելով օբյեկտիվ իրողության ներքին տրամաբանությունը, ու րեմն նաեւ կասկածի տակ դնելով կառավարման որոշակի եւ փորձություն անցած սկզբունքների գոյությունը եւ գործունակությունը:

Իհարկե, սխալը, ձախողումը, չհիմնավորված վճռի կայացումը կարող են շրջվել հաջողության որոշակի հանգամանքների պատահական համադրման շնորհիվ: Առա վել եւս օգտակար է լինում սեփական եւ այլոց սխալների պատճառների հանգամա նալից վերլուծությունը: Բայց մի՞թե նման վերլուծության վերջնական նպատակը հերթական սխալ կատարելն է, այնուհետեւ՝ դրա արդարացումը պատահական հաջողության հանգամանքով: Այդպես չէ, անտարակույս: Սխալի պատճառների հետահայաց պարզաբանման նպատակը հաջորդող ճիշտ քայլի կատարումն է, ուրեմն եւ՝ սխալից գիտակցաբար խուսափելը (թեեւ լրիվ բացառել չենք կարող): Այլ կերպ ասած՝ կառավարչական գործունեության մեջ մեզ պետք է ուղղորդի օբյեկտիվ օրինաչափության իմացությունը եւ դրանով առաջնորդվելը, այլ ոչ թե պատահաբար հաջողության հասնելը:

Հիշում ենք, Հովհաննես Թումանյանի «հնարամիտ» Ձախորդ Փանոսը կացինը շպրտեց բադերի վրա՝ ձեռնունայն տուն չվերադառնալու հույսով, բայց կացինը սուզ վեց լճի հատակը, Փանոսն էլ, բնականաբար, չկարողացավ գտնել, հանել: Այսինքն՝ մեր «որսորդը» ձախողվեց: Լավ, իսկ եթե նա հենց այդ ընթացքում պատահաբար լճի հատակին ոսկու կճուճ գտներ, դա պիտի դիտարկվեր որպես «հաջողություն ձախող ման միջոցով» բանաձեւի հերթական հաստատո՞ւմ: Եվ դրա համեմատ, եթե, ասենք, Փանոսի ձեռքին կացնի փոխարեն հրացան լիներ, եւ նա մի քանի բադ սպանած լճից հեռանար, դա էլ, հավանաբար, հակառակ բանաձեւի հաստատո՞ւմը կլիներ՝ «ձախո ղում հաջողության միջոցով» (բա մի՞թե մի քանի բադը կատարյալ ձախողում չէ ոսկու կճուճի համեմատ):     

Հիշեցնեմ «կառավարում» երեւույթի դասական սահմանումը՝ անհրաժեշտ աշ խատանքի կատարում այլոց միջոցով: Բուն կառավարչական աշխատանքի էությունը նպատակադրումն է («անհրաժեշտ աշխատանքի» հստակեցումը եւ կատարման կազ մակերպական մյուս հարցերը). կառավարչի գործողություններն այդկերպ համակարգում են կառավարվողի (կատարողի) վարքը, իսկ վերջինիս որակական եւ քանակական բնութագրիչները հետադարձ կապի դեր են խաղում, հիմք տալիս դատելու սկզբնական նպատակադրման իրականացման համարժեքության մասին: Սա է կառավարման տրամաբանությունը, եւ վերջինս արտահայտվում է կողմերի համապատասխան գործողությունների մեջ. դրանք հասնում են հաջողության կամ ավարտվում են ձախողմամբ՝ ըստ այն բանի, թե որքանով են համարժեք իրար կառավարման ընդոծին տրամաբանությունը եւ գործողների վարքագիծը: Ահա այդ համարժեքության ապահովմանն են ուղղված «կառավարման սկզբունքները», որոնց իմացությունը եւ տեղին գործածությունն են հենց ապահովում կառավարման հաջողությունը, այլ ոչ թե սոսկ սխալների հրաշագործ շարանը:

Կառավարման սկզբունքների ձեւակերպումների հանդիպում ենք արդեն հին չի նական փիլիսոփայության մեջ, եւ արդեն այդ շրջանից «սկզբունք» բառը, ինչպես առհասարակ, այնպես էլ «կառավարման սկզբունք» բառակապակցության կազմում, մեկնաբանվում է որպես դատողությունների ելակետ, հիմնադրույթ, նորմատիվային բնույթի գիտելիք, գործողության հիմք, կանոն: Այլ կերպ ասած՝ կառավարչական աշ խատանքի հաջողության գլխավոր պայմանը կառավարման օրինաչափությունների (ամենից առաջ՝ սկզբունքների մեջ ամրագրված) իմացությունն է եւ, իհարկե, դրա համարժեք կիրառման հմտությունը: Վերջին բաղադրիչն է մանավանդ ապահովում կառավարչական աշխատանքի արդյունավետությունը. զուր չէր մեծն Պլատոնը մարդկանց կառավարելու ունակությունը բնութագրում որպես «բարդագույն եւ ամե նից դժվար ձեռք բերվող հմտություններից մեկը»:

Որքանո՞վ է Պլատոնի այս միտքը ըմբռնելի մերօրյա կառավարիչների շրջա նում՝ փոքր գործարարությունից մինչեւ պետական կառավարման բարձր մակարդակ: Մեծ չափազանցություն չի լինի ասելը, որ շատ շատերին բնորոշ է իշխանական դիրքից ածանցյալ գերինքնավստահության բարդույթը: Ինքնին հասկանալի է, որ անձը կառավարելու իրավունք է ստանում ներկազմակերպական աստիճանակարգում գրաված դիրքի շնորհիվ. մինչդեռ վերջինս անհրաժեշտ, բայց ոչ բավարար պայման է արդյունավետորեն գործող կառավարիչ լինելու համար: Գերադաս դիրքն անձին իրավական հնարավորություն է տալիս իշխելու, այսինքն՝ տվյալ համակարգում կամ համակարգի տվյալ հատվածի շրջանակներում սեփական կամքն իրականացնելու, իսկ ստորադասները, որպես կանոն, պատրաստ են, նույն տրամաբանությամբ, ենթարկվելու: Սակայն շիտակ կառավարման, այսինքն՝ «անհրաժեշտ աշխատանքի կատարման» պայմաններն ապահովելու համար դեռ պակասում են կառավարչի իմացությունն ու հմտությունը: Առավել վատն այն է, որ պակասում է դրանց անհրաժեշտության գիտակցումը: Սա հենց այն վիճակն է, որ ժամանակին տպավորիչ ախտորոշել է Նապոլեոն Բոնապարտը. «Աշխարհում անհամար թվով մարդիկ կան, որոնք ե րեւակայում են, թե իրենք օժտված են կառավարման տաղանդով մեն միայն այն պատճառով, որ հայտնվել են իշ խանության ղեկի մոտ»:

Փաստորեն, խախտվում է կառավարման գլխավոր սկզբունքներից մեկը՝ «ճիշտ մարդը՝ ճիշտ տեղում»: Ոչ իր տեղում գտնվողը, տվյալ տեղից բխող իմացության եւ հմտության պահանջները չբավարարող մարդը, ամեն ինչից զատ, չի կարող ապահովել կառավարման համակարգի բնականոն գործառության եւ անխոչընդոտ զարգաց ման կարեւոր սկզբունքներից մյուսը՝ կառավարման ամբողջականությունը, հատկա պես վերջինիս հիմնական բաղադրիչներից մեկը՝ հստակ նպատակադրումը: Կառա վարման նպատակի ձեւակերպումը եւ դրան համապատասխան նպատակասլաց քայլերի կազմակերպումը կառավարչի մենաշնորհյալ գործառույթն են, ուրեմն նաեւ որպես կառավարիչ արդյունավետորեն գործառելու յուրատեսակ հավաստագիրը: Սա ամերիկացի կառավարաբան Սթիվեն Քովիի նշանավոր «Գերարդյունավետ մարդկանց յոթ հատկությունները» գրքում ստացել է հետեւյալ ձեւակերպումը. «Սկսիր՝ նպատակը մտքիդ մեջ» («Begin with the End in Mind»): Իրական կյանքը մեզ ամեն քայլափոխի հակառակ երեւույթներն է ցուցադրում՝ բարձիթողի կառավարում, երբ չկա հեռանկար, բացակայում է նպատակի եւ միջոցների հարաբերակցության ճիշտ ըմբռնումը, երկարաժամկետ պլանավորման փոխարեն՝ իրավիճակային հապշտապ լուծումներ եւ այլն:

Իշխանական դիրքին լոկ հենվելը հանգեցնում է իրավական լծակների գործա դրման անհարկի չարաշահման, կառավարչի անհանդուրժող վերաբերմունքին դեպի այլոց կարծիքներն ու խորհուրդները, ոչ միայն ներկազմակերպական մթնոլորտի վատթարացմանը, այլեւ հենց իր՝ կառավարչի սթրեսային վիճակին: Մինչդեռ տեղին է հիշեցնել Լի Յակոկկայի կատակախառն հորդորը՝ ուղղված նման կառավարիչներին. «Դուք կարող եք երկու հոգու գործ անել, բայց չեք կարող միանգամից երկու մարդ լինել»: Ուրեմն հարկավոր է ենթարկվել կառավարման սկզբունքներից եւս մեկին՝ համատեղել վերահսկողությունը եւ վստահությունը, գտնել ամեն մի ստորադասի հետ վարվելակերպի «ոսկի միջինը»: Հաջողության գրավականներից մեկն հենց այն է, որ կառավարիչը փորձառությամբ հասկանա, թե ո՛ր դեպքում է հարկավոր գործադրել վարչահրամայական մեթոդները, ո՛ր դեպքում են գերադասելի ազդեցության հոգեբանական մեթոդները, եւ ո՛ր դեպքում ու նաեւ ո՛ր ենթակաների հետ աշխատելիս է գերադասելի անելիքի տրամաբանական հիմնավորումը, փոխշահավետ երկխոսության միջոցով կառավարչական լավագույն որոշումը գտնելը:

«Արդարությունը» որպես կառավարման համակարգի բնականոն գործառության սկզբունք նշում է թե՛ չին փիլիսոփա Սյուն Յույը երկու հազար տարի առաջ, թե՛ կառավարման «վարչական դպրոցի» հիմնադիր Անրի Ֆայոլը՝ իր նշանավոր տասնչորս սկզբունքների շարքում: Ահավասիկ, այսօր ամենից ավելի «հալածվող» սկզբունքը, երբ կառավարիչը խախտում է վաստակի եւ վարձատրության համամասնությունը, թերագնահատում կամ անտեսում է արժանավոր աշխատակիցներին, բայց մեծարում եւ պարգեւատրում է անարժաններին, անհիմն եւ անարդարացի կերպով է բաշխում պարգեւավճարները եւ այլն: Գաղտնիք չէ, որ նման սխալ քայլերով կառավարիչը երբեմն կարողանում է կարճաժամկետ «հաջողություն» ապահովել, սակայն այդօրինակ հոռի կառավարման վերջը լիակատար ձախողումն է:

Կառավարման այս եւ այլ սկզբունքների մասին նախկինում առիթ եղել է խոսելու, եւ դեռ հարկ կլինի ավելի հանգամանորեն դրանք քննարկելու: Կարեւորը հասկանալն է հետեւյալը. կառավարումը օբյեկտիվ ընթացք է՝ ընդոծին տրամաբա նությամբ, որն ինչպես կառավարաբանները, այնպես էլ փորձառու կառավարիչները ձեւակերպել են որոշակի սկզբունքների տեսքով: Նախ՝ դրանք իմանանք, ստույգ գործածենք, ապա՝ ակամա սխալվելիս կամ ձախողվելիս դարձյալ դրանց պիտի հենվենք՝ սխալի պատճառները պարզելու եւ չկրկնելու նպատակով:

Արդ, ճիշտ գործելակերպն իմանալով եւ դրա միջոցով հաջողության ձգտելով, բնավ մերժելի չէ, անշուշտ, «բախտի բերմամբ, թե պատահմամբ» հաջողությունը, նաեւ ակնհայտ սխալի միջոցով (պատճառով կամ շնորհիվ): Բայց եթե հարյուրից մեկ դեպքում հնարավոր է «հաջողություն ձախողման միջոցով», ապա մնացած իննիսու նինը դեպքում մեզ սպասում է «ձախողում առանց հաջողության» վերջաբանը:    

 Վալերի ՄԻՐԶՈՅԱՆ

Փ.գ.դ., պրոֆեսոր