Արագածոտնի մարզի Ներքին Բազմաբերդ գյուղի Եսայի Ասատրյանի անվան միջնակարգ դպրոցի տնօրեն Անդրանիկ Պետրոսյանի տեղեկացմամբ՝ իրենց գյուղը, ինչպես տարածքի այլ բնակավայրեր, վերստին հայացել է 1918-20 թթ.՝ հիմնականում Սասունից բռնագաղթածներով։
Գյուղը մինչեւ 18-րդ դարը եղել է հայաբնակ եւ մշտապես պայքարել է ասպատակողների դեմ։ Մոնղոլ-թաթարական արշավանքներից, այնուհետեւ Շահ Աբասի եւ հետագայում թուրքական ու պարսկական հայակործան քաղաքականությունից հետո 5000 եւ ավելի տարի գոյատեւած հայկական գյուղը հայաթափվել է եւ բնակեցվել է մահմեդականներով, անվանակոչվել Աղջախալա, Հաջիղալա՝ կապված տարածքում առկա ավերակ ամրոցների հետ։ Այժմ էլ գյուղի մոտակայքում եւ առհասարակ տարածքում պահպանված են հնավայրերը՝ ամրոցներ, դամբարաններ, բնակատեղիներ… Մոտ 1500 բնակիչ ունեցող Ն. Բազմաբերդը մարզկենտրոնից 37 կմ հյուսիս-արեւմուտք է, Թալին նախկին շրջկենտրոնից՝ 12 կմ հարավ-արեւելք, բարձրությունը ծովի մակերեւույթից 1600 մ է։ Սահմանակից է Վերին Բազմաբերդ, Կաքավաձոր, Ներքին Սասնաշեն, Պարտիզակ գյուղերին։ Գյուղում, բացի դպրոցից, գործում են ակումբ-գրադարանը, բուժկետը, փոստը։
Ա. Պետրոսյանն ակնածանքով տեղեկացրեց, որ իրենց գյուղի գեղեցիկ դիրքի մասին է գրել անգլիացի ճանապարհորդ Լինչը։ 1930 թ. հիմնվել է Թալինի շրջանը, եւ Ն. Բազմաբերդը մտել է Լենինականի գավառի Թալինի տարածաշրջանի մեջ։ Ներկայիս անվանումն ստացել է ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի 1946 թ. նոյեմբերի 12-ի հրամանագրով։ Գյուղական համայնքն այժմ ղեկավարում է Խաչատուր Նորեյանը։ Գյուղի հիմնադիրներից Սաֆար Ադրոյանը եղել է Անդրանիկ Զորավարի ջոկատում, մասնակցել տարբեր ճակատամարտերի, աչքի ընկել արիությամբ, Հայդուկ Չոլոյի ջոկատի կազմում մասնակցել է Սարդարապատի ճակատամարտին։ Հայդուկային կռիվների մասնակից են նաեւ Հովե Տոնոյանը, Անդրոյան Գրքոն, Պողոսյան Սաֆարը, Սարգսյան Դավիթը, Ասատրյան Վահանը։ Ըստ տեղեկությունների՝ գյուղում հիմնադրման առաջին տարիներին եղել են ընդամենը 3 գրագետ մարդ՝ Գաբրիել, Վահան Ասատրյան եղբայրները եւ Ղազար Մկրտչյանը։ Գաբրիելը սովորել է Սասունի Սուրբ Առաքելոց վանքում։ Երեւանի Մատենադարանում պահպանվում է նրա՝ կրթության մասին վկայականը։ Գյուղում հիմնավորվելուց հետո գաղթած սասունցիները 1924-28 թթ. տնային պայմաններում տարրական դասարաններով դպրոցներ են բացել։ Հետագայում, մինչեւ 1937 թ., գյուղում գործել է տարրական դպրոց, այնուհետեւ՝ յոթնամյա, մինչեւ 1962 թ.։ 10 տարի էլ գյուղի դպրոցականները սովորել են 8-ամյա դպրոցում։ 1972 թ. կառուցվում է դպրոցի նոր շենք, եւ կրթությունը Ն. Բազմաբերդում դառնում է միջնակարգ։
1999 թ. դպրոցն անվանակոչվել է ԵՊՀ հայագիտական կենտրոնի գիտաշխատող, Թալինի կամավորական ջոկատի հրամանատարներից Եսայի Ասատրյանի անունով։ Պատմական գիտությունների թեկնածուն գրել է 2 գիրք՝ «Զաքարի բերդը» եւ «Թալինի պատմական հուշարձանները», կատարել պեղումներ, ուսումնասիրություններ տարածքի հնավայրերում։ Գիտնականի կինը՝ դպրոցի պատմության արդեն թոշակառու, վաստակաշատ ուսուցչուհի Աստղիկ Պողոսյանը, ակնածանքով է պատմում երջանկահիշատակ ամուսնու մասին։ Ասաց՝ ինքն Իրինդ գյուղում է ծնվել, համալսարանում ուսանելիս են ծանոթացել, ամուսնացել, ունեն 3 զավակ։ Որդիները՝ Վահանն ու Վարդանը հայոց բանակի առաջին զինվորներից են, Վարդանն այժմ էլ փոխգնդապետի կոչումով ծառայում է բանակում։ Ամուսինն Արցախյան շարժման առաջամարտիկներից է։ Եղել է Թալինի ջոկատի ղեկավարներից, մասնակցել Բերդաձորի եւ այլ վայրերի պաշտպանական մարտերին։ Մտնելով մարտական ջոկատի կազմ՝ Ե. Ասատրյանն ասել է. «Ես զինվորագրվեցի, որ չամաչեմ, թե գիտնականի գրիչով ու բրիչով եմ միայն աշխատել»։ Վախճանվել է 1998-ին։ Գրքերը լույս են տեսել գիտնականի մահից հետո՝ կնոջ ջանքերով։ 1999 թ. դպրոցի բակում կանգնեցվել է գիտնականի հուշարձանը, քանդակագործն է նկարչուհի, ազգագրագետ Լուսիկ Ագուլեցու ամուսինը՝ երջանկահիշատակ Յուրիկ Սամվելյանը (1939-2010 թթ.)։
Մեծ հայրենականին Ն. Բազմաբերդից մասնակցել է 111 հոգի, 37-ը տուն չեն վերադարձել։ Արցախյան առաջին գոյամարտին նույնպես Ն. Բազմաբերդն անմասն չմնաց, եւ մոտ 40 հոգի կամավորագրվեցին «Սասուն» եւ «Թալին» մարտական ջոկատներին։ Արցախյան վերջին 44-օրյա պատերազմում Ն. Բազմաբերդից նահատակվել են 5 քաջորդի՝ Մխիթար Աբրահամի Գրիգորյանը (ծնված՝ 1989 թ.), Խաչիկ Վահանի Կարապետյանը (1978 թ.), Հրանտ Միասնիկի Գրիգորյանը (1989 թ.), Սասուն Տիգրանի Հայրապետյանը ( 2000 թ.) եւ Սերոբ Անդրանիկի Թորոսյանը (2001 թ.)։ Դպրոցի միջանցքի պատին անմահ քաջորդիների լուսանկարներն են։
Արդեն տասը տարի դպրոցը տնօրինում է մասնագիտությամբ քիմիկոս Անդրանիկ Պետրոսյանը։ Ներկայացնելով իր ղեկավարած կրթօջախը՝ նա տեղեկացրեց՝ դպրոցն ունի 176 աշակերտ, որից 7-ը՝ առաջին դասարանցի։ 13 աշակերտ կա 12-րդում։ Այս տարի 13 շրջանավարտ է հրաժեշտ տվել դպրոցին, 6-7 հոգի ընդունվել են պետական բուհեր։ Ա. Պետրոսյանը հպարտությամբ է խոսում իրենց դպրոցի շրջանավարտների մասին՝ ասելով, որ բոլոր տարիներին նրանց 70-80 տոկոսը դառնում է ուսանող, հիմնականում ընդունվում են Երեւանի պետական, բժշկական, ճարտարագիտական ու ճարտարապետական, ֆրանսիական եւ այլ համալսարաններ։ 34 աշխատողներից 25-ը մանկավարժներ են, ունեն աշխարհագրության ուսուցչի պակաս։ Այս առարկայի դասերը կատարվում են առցանց՝ Երեւանի թիվ 181 դպրոցի հետ։ Դպրոցն ունի գրադարան, համակարգչային սենյակ, այլ սարքավորումներ։ Դասագրքերի պակաս չունեն։ Տարածքի դպրոցներով պակաս դասագրքերի հարցը միմյանց հետ լուծում են։
Այցելեցինք «Զաքարի բերդ» հնավայրը։ Այն ավելի մոտ է տարածքի Կաթնաղբյուր գյուղին, որը նույնպես դարերի պատմություն ունի, արժանացել է նույն ճակատագրին, ինչ մնացած բնակավայրերը։ Զաքարի բերդը պատկանում է մոտավորապես մ.թ.ա. 1-ից մ.թ. 1-ին դարերին։ Ավերակ պատմական ամրոցը Զաքարի անունով է կոչվել այն պատճառով, որ 1915-ից հետո, երբ Սասունից եկել են մեր հայրենակիցները եւ բնակվել այս հատվածում, նրանց հողատարածք է հատկացվել։ Ամրոցը պատկանել է Զաքար անունով գաղթականին։ Զաքարի բերդը եղել է կայազորային ամրոց, որտեղ, բացի զինվորներից, ապրել են նաեւ քաղաքացիական բնակիչներ, ովքեր ունեցել են մեծաքանակ խոշոր ամբարներ, որոնցում պահել են մի քանի ամսվա պաշար։ Շրջեցինք ամրոցի տարածքում, որի 2 կողմում բավական խոր ձորեր են՝ ժայռապատ լանջերով։ Պահպանվել են քարետաշ մսուրներ, երկար քարե աստիճաններ, հաստ պարիսպներ։ 1990-ական թվականների սկզբին այստեղ պեղումներ է կատարել հնագետ Եսայի Ասատրյանի խումբը՝ գտնելով հնագիտական մեծ արժեք ներկայացնող իրեր։ Երեւան-Գյումրի ճանապարհը կառուցելիս անցկացրել են ամրոցի տարածքով՝ այն բաժանելով 2 մասի։ Պատմական այս հնավայրում ժայռերի վրա պահպանվել են նաեւ առվակներ, որոնք, հնարավոր է, եղել են կոյուղիներ։ Նշեմ՝ հնավայրը ոչ բարվոք վիճակում է, մոտակայքում անասունների ոսկորներ ու այլ աղբ է թափված։ Կարելի է որոշակի բարեկարգման աշխատանքներ կատարել տարածքում, եւ Զաքարի բերդը զբոսաշրջիկներին հետաքրքրող վայր կդառնա։ Հատկապես կարեւոր է այն, որ ամրոցը ճանապարհի վրա է եւ հասանելի այստեղով անցնողներին։ Երեւան վերադառնալիս այցելեցինք նաեւ Ագարակի հնավայր, որն առավել հետաքրքիր եւ մեր պատմության կարեւոր տարածքներից է։
