Մեծ Հայքի Սյունիք աշխարհում բազում ամրոցներից շատերի ավերակները պահպանվել են։ 1993 թ. ամռան եւ աշնան ընթացքում ազատագրվեցին Հակարի գետի ավազանի տարածքները, որոնք, սկսած 18-րդ դարակեսից մինչեւ 20-րդ դարի 70-ական թթ., հայաթափ էին եղել։ Տարածքը վերստին հայացավ 1994 թ. գարնանից։ Եղավ նաեւ հնարավորություն՝ լավ ճանաչելու մեր երկրի այս հատվածը, որը հատկապես խորհրդային տարիներին բռնակցվել էր Ադրբեջանին, իսկ այս հանրապետության իշխանություններն ամեն կերպ խանգարում էին հայ պատմաբաններին, հնագետներին, համապատասխան այլ մասնագետների՝ զբաղվելու տեղի պատմամշակութային հուշարձանների ուսումնասիրությամբ։
1993 թ. դեկտեմբերին Հակարիի ողջ ավազանում ստեղծվեց Քաշաթաղի շրջանը՝ Արցախի կազմում, որի հարավային թեւում պատմական հուշարձանները հիմնականում սփռված են Որոտան, Ողջի եւ Ծավ գետերի ավազաններում` Քաշունիք ու Կովսական գավառներում: Ըստ 7-րդ դարի «Աշխարհացոյց»-ի՝ Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի 12 գավառներից մեկը Բաղքն էր: Միջնադարում գավառը բաժանվում է արեւելյան ու արեւմտյան մասերի եւ հանդես գալիս նոր անուններով: Արեւելյանը կոչվում է Քաշունիք, իսկ արեւմտյանը՝ Աճեն կամ Աճան: 13-րդ դարից Քաշունիքը կոչվել է նաեւ Բարկուշատ: Նույն անունով տարածքում նաեւ բերդ է եղել, որի տեղը հնարավոր եղավ ճշտել վերջին տարիներին։ Այն Որոտան գետի աջափնյա ժայռակերտ բլրի վրա է՝ Լալազարի հայտնի կամրջից մոտ 1 կմ վերեւ: Խորհրդային տարիներին փոխվեցին տարածքի տեղանունները, 1933 թ. այս հատվածում ստեղծվեց Կուբաթլուի շրջանը՝ համանուն վարչական կենտրոնով, որը հետագայում կոչվեց Որոտան եւ Քաշաթաղի շրջանի 4-րդ քաղաքային համայնքն էր։
Տարիներ առաջ Արցախի Հանրապետության ԿԱ զբոսաշրջության վարչության հուշարձանների պահպանության եւ ուսումնասիրության բաժնի վարիչ Սլավա Սարգսյանի եւ ԱրՊՀ դասախոս, ազգագրագետ, Արցախի հանրային հեռուստատեսության «Մեր երկիրը» հաղորդաշարի հեղինակ Լեռնիկ Հովհաննիսյանի հետ այցելեցինք Որոտանի աջափնյա Երկաթավորք (Դամրչիլար) գյուղ, որը պատմական անցյալ ունի, Որոտանի Քաշունի վտակի 2 ափերին է։ 2 թաղամասերն իրար են միացվել 17-18-րդ դարերի միաթռիչք քարակերտ կամարակապ կամրջով, որն ունի 9 մետրից ավելի երկարություն, իսկ լայնությունը 3.10 մետր է: Ունի արաբատառ արձանագրություն: Կամրջից քիչ հեռու պահպանվել է 2 մահմեդական դամբարան։ Ղեւոնդ Ալիշանի տեղեկությամբ՝ դրանք 14-15-րդ դարերի թվագրությամբ են։ Հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի «Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում» գրքում (Երեւան, 1999 թ.) անդրադարձ կա Երկաթավորքի ու Սյունիքի տարածքում հայտնի Պահու բերդի մասին (էջ՝ 192-194): Մեր նպատակն էր՝ գտնել Պահու բերդը եւ կատարել չափագրումներ, ուսումնասիրել։
Երկաթավորք գյուղից արեւմուտք բարձր բլուրներ են, որոնցից մեկի վրա լավ երեւում էին ամրոցի պարիսպները։ Կարծեցինք՝ հենց Պահու բերդն է։ Որոտանի վտակ Քաշունի (Չայ Զամի) գետի ձախ ափով շարժվեցինք առաջ։ Բավականին դժվար ճանապարհ էինք ընտրել։ Վերջապես հասնում ենք բերդը պահող բարձունքի ստորոտ: Բարձրանում ենք վեր ու կանգնում բերդի պարիսպների տակ: Պարզվում է, որ սա ուրիշ բերդ է. Պահու բերդն աշտարակներ ունի, իսկ այստեղ դրանք բացակայում են, եղածներն էլ ցածր են՝ ի տարբերություն Պահու բերդի: Պարիսպները, որ արեւելյան կողմում են, ունեն 2.5 մետր հաստություն, բարձրությունը տարբեր է, որոշ հատվածներում՝ մինչեւ 4 մետր։ Կառուցված են մշակված քարով, պահպանվել է մոտ 250 մետր երկարությամբ։ Իհարկե, որոշ հատվածներ քանդվել են։ Հյուսիսարեւմտյան կողմում ժամանակին խանդակներ են փորել, արեւմտյան մասում բարձրաբերձ ժայռեր են, իսկ հարավային մասում բլուրը թեքությամբ իջնում է ցած ու հասնում Քաշունի գետին: Ընդհանուր առմամբ բուն բերդն ունի 250 մետրից ավելի երկարություն, իսկ միջին լայնությունը մոտ 30 մետր է: Մուտքը հարավ-արեւելքից է, ունի 2.5 մետր լայնություն: Մի կողմում պահպանվել են աշտարակի քանդված պատերը, իսկ մյուս կողմում մի շինության պատեր՝ մոտ 80 քմ մակերեսով. երեւի պահապանների զորանոցն է եղել:
Նման 10-ից ավելի շինություններ են տարածքում պահպանվել՝ տարբեր չափերով, կիսաքանդ: Բերդը պահող բլուրը պատված է սալաքարերով, ինչպես Վանքասարը, որի վրա է Տիգրանակերտի ամրոցը: Այս բլուրն էլ է նման Վանքասարին: Նմանություն կա նաեւ, որ այստեղ էլ, ինչպես Տիգրանակերտում, տեղի սալաքարերն են կտրել ու օգտագործել որպես շինաքար: Պահպանվել են միջնադարի վարպետների գործիքների հետքերը. տեղ-տեղ կտրված քարերը մնացել են, որոշ քարեր էլ, որոնք ունեն 1 մետրից ավելի երկարություն ու լայնություն, չեն տեղափոխվել: Ամրոցը պահող բլրի արեւմտյան լանջը ժայռակերտ է. որոշ մասերում քարանձավներ կան։ Սրանցից մեկը ժամանակին ծառայել է որպես թաքստարան, մոտով անցել է գաղտնուղի։ Տարիների ընթացքում ուսումնասիրած մի շարք ամրոցներում նկատել եմ նման գաղտնուղիներ։ Դրանք հիմնականում ամրոցի բնական ժայռ-պարիսպների մեջ են բացված եղել եւ մեծամասամբ իջել են ջրի ակունքի վրա։ Չափագրումներ կատարելուց հետո բերդի հարավային մասով իջնում ենք ցած ու հասնում Քաշունի գետին։ Գետի աջափնյա հարթության վրա մոտ 2 հա տարածքով դամբարանադաշտ կա: Կարելի է ենթադրել, որ շատ վաղուց են այստեղ բնակվել մեր նախնիները, որ տարածքում մեծ բնակավայրեր են եղել, եւ ժողովրդի անվտանգությունն ապահովելու համար բերդեր են կառուցել։
Ստեփանոս Օրբելյանի հիշատակած ամրոցներից որն էր մեր գտածը եւ ուսումնասիրածը, հաստատ չեմ կարող ասել։ Ըստ Ս. Սարգսյանի՝ հենց սա է Պահու բերդը։ Սակայն երջանկահիշատակ Ս. Կարապետյանը Պահու բերդը համարում է մեր ուսումնասիրածից ուղիղ գծով 800 մ արեւմուտք գտնվող մեկ այլ բլրի վրա գույություն ունեցողը, որը Քաշունի գետի ձախակողմում է։
