«Չորս հարյուր հիսուն տարի էր անցել այն ժամանակներից, երբ նույն այս Արարատյան նահանգի մի ուրիշ գավառում մարեց Արշակունյաց թագավորությունը: Չորս հարյուր հիսուն տարվա մեջ Հայաստանը շատ չար ու բարի տեսավ, հերոսներ եկան-գնացին, հայրենիքի բախտը ապահովելու համար շատ ազնիվ ձգտումներ եղան, շատ արյուն թափվեց, անհամար զոհեր գնացին: Բայց առեղծվածը մնաց անլուծելի, ոչ ոք չկարողացավ լուծել երկրի ճակատագիրը, ոչ ոք ուժ չունեցավ հաղթահարելու անողոք հանգամանքները: Զուր անցան անձնազոհությունը, հերոսական ջանքերը: Եվ ոչ ոք չկարողացավ անել այն, ինչ արավ Աշոտ Բագրատունին քաղաքագետի, կառավարչի եւ զորավարի փայլուն տաղանդով…»:
ԼԵՈ
Հայ պատմագրության մեծավաստակ դեմքերից է հայոց Շուշի շենշող քաղաքի ծնունդ Առաքել Բաբախանյանը, ով Լեո կեղծանունը յուրացրել է 18 տարեկանում եւ այդուհետ կոչվել գերմանացի գրող Ֆրիդրիխ Շպիլհագենի «Մեկը դաշտում զինվոր չէ» վեպի հերոսներից մեկի անունով: Պատանեկան տարիքից աշխատել է նոտարային գրագիր, հեռագրիչ, տպարանի կառավարիչ, այդ տարիքից էլ հանդես եկել պատմագիտական, գրական, հրապարակախոսական հրապարակումներով՝ թղթակցելով «Մշակ», «Արձագանք», «Արմենիա», «Մուրճ», «Տարազ», «Հորիզոն» թերթերին ու այլ պարբերականների: Մինչեւ պատմագիտական իր աշխատությունները գրել է վեպեր, պատմվածքներ, վիպակներ, ընթերցողին ներկայացել նաեւ պիեսով՝ «Վարդանանք»: Արձագանքելով իր ժամանակի հայ հասարակությանը հուզող հարցերին՝ նա պատկերում է գավառահայության, հատկապես գյուղացիության ծանր վիճակը, մերկացնում իշխողների շահատակությունները, խոսում Հայկական հարցի եւ արեւմտահայության դաժան կացության մասին, քարոզում հայրենասիրական գաղափարներ, հանդես գալիս հայ պահպանողական-ռեակցիոն գործիչների դեմ: Այդ տարիներին Լեոն ներշնչված էր Րաֆֆու, Գրիգոր Արծրունու գաղափարախոսական հզոր ազդակներով: «Մարդու հետաքրքիր օրինակ է Լեոն,- ժամանակին նկատել է Ավետիք Իսահակյանը,- հազիվ թե այդպիսի երկրորդը գտնվի մեր մեջ, որի հետաքրքրությունների ոլորտը սահման չի ունեցել…»:
1906-1907 թթ. Էջմիածնի Գեւորգյան ճեմարանում դասավանդած, ապա Թիֆլիսում իրեն գիտական աշխատանքի նվիրած գրող-պատմաբանը 1924-ին հայրենի կառավարության հրավերով հաստատվում է Երեւանում՝ մայր բուհում վարելով հայոց պատմության դասընթացներ: Նրա դասախոսությունները տպագրվում են եւ Հակոբ Մանանդյանի դասախոսությունների հետ համատեղ դառնում հայոց պատմության համալսարանական առաջին դասագրքերը: Մեծ է Լեո գիտնականի երախտիքը (Հրաչյա Աճառյանի, Մանուկ Աբեղյանի, Հակոբ Մանանդյանի հետ միասին) ԵՊՀ-ում հայագիտական առարկաների դասավանդումը գիտական մակարդակի վրա դնելու գործում: Անուրանալի է նրա վաստակը հայ հասարակական մտքի, հայ գրականության եւ մշակույթի պատմության ուսումնասիրության բնագավառում: Նա առաջին պատմաբաններից էր, որ ձեռնամուխ եղավ հայ ժողովրդի նոր եւ նորագույն շրջանների պատմության ուսումնասիրությանը՝ հայ ազատագրական շարժումների, հայկական հարցի, առաջին աշխարհամարտի եւ մեր ազգային մեծ ողբերգության հարցերին: Նորովի է լուսաբանել հայոց պատմության հանգուցային բազմաթիվ խնդիրներ: Մեծարժեք գործեր են «Հայկական տպագրություն», «Հովսեփ կաթողիկոս Արղության», «Գրիգոր Արծրունի», «Մեսրոպ Մաշտոց», «Հայոց հարցը», «Վանի թագավորությունը», «Անի» աշխատությունները: Լեոյի գիտական ժառանգության մեջ բացառիկ է «Հայոց պատմություն» եռահատոր մենագրությունը, որում ներկայացնում է հայոց պատմությունը նախապատմական ժամանակներից մինչեւ 18-րդ դարի վերջը, բացի 12-15-րդ դարերից: Նրա հատորները պարունակում են հայ եւ օտար պատմիչների, ժամանակագիրների մեծարժեք վկայություններ, հնագիտական, վիմագրական, լեզվագիտական, բանահյուսական հարուստ նյութեր, ճանապարհորդական նոթեր ու հուշագրություններ, գիտական ուսումնասիրություններ, վավերագրեր:
Մինչեւ անցյալ դարի քսանական թվականները հրատարակած երկերում պատմաբանը հասարակության զարգացման համար առանձնացնում է հոգեւոր եւ աշխարհագրական գործոնները, մեծապես կարեւորում անհատի դերը: Հետագա աշխատություններում վերանայելու էր իր սկզբունքները՝ փորձելով մոտենալ պատմության նոր ըմբռնմանը՝ «Անցյալից», «Խոջայական կապիտալ», «Թուրքահայ հեղափոխության գաղափարաբանությունը», այլ հատորյակներ:
Ինչպես արդեն նշեցինք, խորագետ պատմաբանը գրել է նաեւ գեղարվեստական ու գրականագիտական երկեր: Հայ ժողովրդի պայքարի առանձին դրվագներ արտացոլել է «Վահան Մամիկոնյան», «Սպանված հայրը», «Վերջին վերքեր», «Թաթախման գիշերը» եւ այլ պատմական զրույցներում, «Մելիքի աղջիկը» ավանդավեպում, «Վարդանանք» դրամայում: Նմանատիպ գաղափարներ են արտահայտված նաեւ նրա հիշատակարաններում:
Լեոն անդրադարձել է նաեւ մեր մեծերից շատերին՝ Սայաթ-Նովա, Մկրտիչ Խրիմյան, Րաֆֆի, Ղազարոս Աղայան, Մատթեոս Մամուրյան, Սրբուհի Տյուսաբ, այլ դեմքեր: Ասել է, թե գրեթե չկա մի ոլորտ, որին անդրադարձած չլինի շռայլորեն օժտված այս անհատականությունը: Այս առումով խիստ բնութագրական է Վարպետի մի նոր նկատառումը. «Անսպառ եռանդի տեր եւ չափազանց աշխատունակ՝ նվիրվեց ինքնակրթության եւ իրենից շինեց-կերտեց գրական այն ուժը, որ երկար տարիներ եղավ տիրապետող դեմքերից մեկը կովկասահայ հասարակության մտավոր կյանքի մեջ… Որպես գեղարվեստական գրող՝ Լեոյին, անշուշտ, չի կարելի դասել ռուսահայ գրականության արձակագիրների շարքին՝ Րաֆֆիի, Պռոշյանի, Մուրացանի, Շիրվանզադեի, Նար-Դոսի… Սակայն իր պատվավոր տեղն ունի…»:
Նաեւ գրականության մեջ «իր պատվավոր տեղն ունեցող» վաստակաբեռն պատմաբանը, որ խաչաձեւել էր իր ժողովրդի անցյալն ու ներկան, նաեւ այսպիսի տողեր է թողել. «Երանի նրանց, որոնք մեռան միամտության մեջ՝ հավատալով, որ հայոց հարցը պիտի լուծվի հայ ժողովրդի երջանկության համար: Ես մի մխիթարանք ունեմ այժմ՝ ավերված եւ բզկտված Հայաստանից մնացել է մի փոքրիկ հողակտոր, որը շատ մեծ գնով է ձեռք բերվել: Բայց հայ ժողովուրդը պիտի նորից ապրի: Ապրի այնպես, որ հինը երբեք չկրկնվի: Ապրել ոչ միայն նորից, այլեւ նորովի, ու անեծքով խափանված ճանապարհների փոխարեն պիտի բացվեն նորերը…»:
