ՆՅՈՒ ՅՈՐՔ, սեպտեմբերի 26.- Թուրքիայում հայերի կոտորածը հաստատող հայտարարություն է այսօր թողարկվել պրոֆեսոր Սամուել Թ. Դաթթոնի՝ հայերի կոտորածների փաստերն ուսումնասիրելու համար հիմնված ու կոտորածներն ամերիկյան հետաքրքրությունների հետ առնչակցող կոմիտեի քարտուղարի կողմից՝ հասկանալու՝ արդյոք կարելի՞ է որեւէ բան անել իրավիճակի հանգուցալուծումը որոշարկելու համար։ «Ենթահանձնաժողովը մանրակրկիտ ուսումնասիրել է ապացույցները եւ հենց նոր ամենայն մանրամասնությամբ զեկույց է ներկայացրել ամբողջական հանձնաժողովին, մասնավորապես՝ Վիկոնտ Բրայսի կողմից վերջերս արված հայտարարությունն անպաշտպան եւ անմեղ հայերի բանտարկության, խոշտանգումների, սպանությունների, կոտորածների եւ Հյուսիսային Արաբիայի անապատներ աքսորի վերաբերյալ, այդ թվում՝ ուժասպառ տղամարդկանց, կանանց ու երեխաների եւ նրանց բռնի իսլամացման»,- ասվում է հայտարարության մեջ։ Այն տպագրված է «The Sun» եւ «The Birmingham Age-Herald» թերթերի 1915 թ. սեպտեմբերի 27-ի համարներում։
Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի գիտաժողովների սրահում երեկ տեղի ունեցավ ավստրալահայ գրականագետ, «The Armenian Genocide: Prelude and Aftermath. As reported in the U.S. Press» («Հայոց ցեղասպանություն. նախերգանք եւ հետգրություն: Հաղորդումներ ամերիկյան մամուլում») բազմահատորյակի համահեղինակ Արա Քեթիպյանի կազմած նոր «Forced Conversions in Ottoman Turkey: Reports from The U.S. Press (1895-1920)» («Բռնի կրոնափոխումը օսմանյան Թուրքիայում. հաղորդումներ ամերիկյան մամուլից») գրքի շնորհանդեսը, որտեղից էլ վերցված է վերոնշյալ հատվածը:
«Հայաստանի Հանրապետություն» օրաթերթի հետ զրույցում գրքի հեղինակ Արա Քեթիպյանը նշեց, որ թեեւ աշխատությունը տասնհատորյակի մաս չի կազմում, սակայն այն ամբողջացնում է բազմահատորյակը՝ անդրադառնալով այդ տարիներին Օսմանյան կայսրությունում իրականացվող բռնի կրոնափոխումներին։ «Եթե 10 հատորյակը կենտրոնացած է Հայոց ցեղասպանության վրա, ապա այս մեկը բռնի կրոնափոխություններին է անդրադառնում։ Ինչ որ կա տասնհատորյակի բովանդակության մեջ, առկա է նաեւ այս գրքում։ Լրացուցիչ օգտվել են ուրիշ օրաթերթերից եւս, ավելացրել եղածը եւ ավելի ամբողջական ներկայացրել կրոնափոխման թեման։ Կրոնափոխությունը միայն Օսմանյան կայսրությանը հատուկ չի եղել, սակայն նրանց կողմից այն պետական-քաղաքական գործիք էր»,- ասաց գրքի հեղինակը՝ տեղեկացնելով, որ առաջիկայում նախատեսում է լույս ընծայել հույների, ասորիների ցեղասպանության մասին գրքեր, ինչպես նաեւ մեծ հատոր է պատրաստում որբերի մասին։
Այս գրքի վերաբերյալ Քեթիպյանը դեռեւս արձագանքներ չի ստացել, նոր է գիրքը լույս ընծայվել։ Գիտական շրջանակներում բազմահատորյակի մասին արձագանք կան տարբեր երկրների համալսարաններից՝ Իսրայել, Անգլիա, Միացյալ Նահանգներ, Կանադա։ Մինչդեռ ցավալիորեն հայ իրականությունը չափազանց իներտ է, եւ այդ տեսակետից հայկական իրականությունը մի քիչ հուսախաբում է գրքի հեղինակին։
Գրքի արժեքն այն է, որ հիմնված է օտար աղբյուրների վրա։ Հեղինակը կենտրոնացել է ամերիկյան մամուլի վրա, քանի որ այդ տարիներին (բայց ոչ հիմա) ամերիկյան մամուլն ավելի անաչառ էր։ «Այդ տարիներին ամերիկացիները քաղաքական շահեր չէին հետապնդում Օսմանյան կայսրության հետ ունեցած իրենց հարաբերություններում։ Օսմանական կայսրության մեջ իրենց շահը հսկայական ներդրումներն էին ուսումնական հաստատություններում, եկեղեցիներում, որբանոցներում։ Այդ տեսակետից նրանք ցանկանում էին անխափան շարունակել միսիոներական գործունեությունը։ Դա ինձ հուշում է, որ մամուլն ավելի անաչառ կլիներ, որովհետեւ պետք է շատ զգույշ լինեին իրենց արտահայտություններում։ Չնայած դրան, հանդես են եկել Օսմանյան կայսրութան մասին շատ խիստ քննադատությամբ եւ տեղեկություններ էին հայթայթում կառավարության իրականացրած կոտորածների մասին»,- մանրամասնեց Քեթիպյանը։ Նա ընդգծեց, որ գրքի արժեքը նաեւ այն է, որ միայն լրատվություն չէ։ Բազմաթիվ են հարցազրույցները, որոնց մեջ կան ականատեսների վկայություններ։ Թերթերում բերված տեղեկությունները ստուգվում էին։ Կան հայտարարություններ դիվանագետների, հյուպատոսների, քաղաքական անձանց կողմից, որոնք դեռ գտնվում էին Օսմանյան կայսրությունում։ Օրինակ՝ Իտալիայի դեսպանը Տրապիզոնի կոտորածների ականատեսն էր եւ տեղեկություններ էր հաղորդում նաեւ թերթերին։
Պատասխանելով այն հարցին, թե այս հարյուրամյակի ընթացքում փոխվե՞լ է, արդյոք, Թուրքիան իր մտադրություններում, հետազոտողը նշեց, որ թուրքական քաղաքական կեցվածքը նույնն է եւ որեւէ փոփոխություն չի կրել այս հարյուր տարվա ընթացքում։ Այդ պատճառով մեր արտաքին քաղաքականությունը մշակողներն ու դիվանագետները պետք է շատ մանրամասն տեղյակ լինեն այս գրքում զետեղված նյութերին, երբ կհարաբերվեն թուրքերի կամ ադրբեջանցիների հետ։ Քեթիպյանի խոսքով՝ ինքը որպես ուսումնասիրող քայլ առ քայլ գիտի, պատկերացնում է, թե ինչ են պատրաստվում անել թուրքերն առաջիկա ամիսներին, ինչը հուշում է պատմությունը։ Օսմանյան կայսրությունում երեխաների թրքացումը, իսլամացումն իրականացվում էին հատուկ որբանոցներում։ Տեղի էին ունենում նաեւ բռնի ամուսնություններ, քանի որ նրանք քաջ գիտակցում էին, որ եթե թրքանա կինը, ապա կթրքանա նաեւ ընտանիքը։ Իսկ հայ կանայք մշտապես համարվել են ընտանիքի կարեւոր հենասյուներից մեկը։
ՀՑԹԻ Հայոց ցեղասպանության զոհերի եւ վերապրածների ուսումնասիրության եւ փաստագրման բաժնի վարիչ, ավագ գիտաշխատող Շուշանիկ Խաչատրյանը նկատեց, որ կրոնափոխությունը նոր երեւույթ չէր, այն իրականացվել է նաեւ մինչեւ Կ. Պոլսի գրավումը։ Հետագայում այն զարգացվեց, եւ մտցվեց արյան հարկի ինստիտուտը, երբ մինչեւ ութ տարեկան քրիստոնյա երեխաներին կրոնափոխում էին, իսլամացնում։ Վերջիններս մեծանալով՝ աչքի էին ընկնում իրենց առավել դաժան վարքով։
«Այս աշխատությունն աղբյուրագիտական կարեւոր տեղեկություններ է տալիս, թե ինչպես, որտեղ, ում կողմից է իրականացվել, թե ինչ աղբյուրներից են ստացվել տեղեկությունները։ Մյուս կարեւոր կետը վիճակագրական թվերի առկայությունն է, որը նույնպես կարող է հետաքրքրել մասնագետներին եւ ուսումնասիրողներին»,- ասաց նա։ Գիտաշխատողն ուշադրություն հրավիրեց նաեւ ԱՄՆ-ի մամուլի եւ հասարակության արձագանքին, որը մտահոգ եւ կարեկից էր բնաջնջվող քրիստոնյաների հանդեպ։ Աչքի էր զարնում կրոնով պայմանավորված հոգածությունը, ինչը հարյուր տարի անց այլեւս չենք նկատում։ Սրանով դրսեւորվում է գրքի պատմափիլիսոփայական կողմը։ Ամերիկյան հասարակությունն այդ տարիներին ցանկանում էր հասկանալ, թե ինչու է տեղի ունենում կրոնափոխությունը, եւ ինչպես է դա հարաբերվում ամերիկյան շահերի հետ։
Նշենք, որ լույս են տեսել գրականագետ, ավստրալահայ հետազոտող Արա Քեթիպյանի եւ Վահան ծայրագույն վարդապետ Օհանեանի աշխատասիրությամբ «The Armenian Genocide: Prelude and Aftermath, as Reported in the U.S. Press» անգլերեն մատենաշարի 7 հատորները: Նախատեսված է եւս 3 հատոր: Այս գրքերում ժամանակագրական կարգով ներկայացվում են ամերիկյան մամուլում լույս տեսած հոդվածները Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի մասին, որոնք ընդգրկում են 1890-ից մինչեւ 1922 թ.: Մատենաշարում հավաքված են այդ տարիներին ԱՄՆ-ում գործող ամենանշանավոր «The New York Times», «The Boston Daily Globe», «The Chicago Tribune», «The Christian Science Monitor», «The Los Angeles Times» եւ «The Washington Post» թերթերի հոդվածները:
