Մեղք չեմ գործի, եթե ասեմ. «20-րդ դարը Շիրազի դարն էր»։ Նա եկավ 20-րդ դարի պես` հախուռն, հուզումներով, անթաքույց զգացումներով եւ ամբողջովին կազմված Սրտից։ Իր ողջ հակասականությամբ հանդերձ` մի բան անսասան էր նրա կյանքում` Սերը, որ բխում էր սրտից, իսկ սրտից բխող սերը շատ սրտերում է տեղ գտնում։ Նա ամենաժողովրդական բանաստեղծն էր. այդ առումով չէր զիջում անգամ Թումանյանին ու Սեւակին։ Բանաստեղծների այս եռյակին ժողովուրդն անգիր գիտեր` անկախ կրթության, աշխարհայացքի կամ գրականության գիտակ լինելու. նրանց բանաստեղծություններն անցնում էին բերնեբերան…
Տերյանին անգիր էին անում սիրահարված դպրոցականները, Սեւակին արտասանում էին էլիտար երեկույթներին, Չարենցը գրավում էր բարձրագույն լսարանները, Թումանյանը ժողովրդի ուղեկիցն էր յայլաներում, Համո Սահյանը թափառում էր գրողների շուրթերին, Վահագն Դավթյանը թատերական երեկույթներն էր զարդարում, Շիրազը հայրենասիրության թմբուկն ու շեփորն էր հնչեցնում ամենուր` փողոցում, դպրոցներում, ամեն տեսակ հավաքույթների…
Շիրազին չէի տեսել կյանքում, սակայն միակը եղավ իր սերնդի բանաստեղծներից, ում այնուհետեւ հաճախ եմ տեսել շատ մոտիկից, թեեւ չեմ եղել ոչ զրուցակից, ոչ էլ ունկնդիր։ Հավանաբար, պատճառն ակնածանքն էր, որ թույլ չէր տալիս շփվել նրա հետ` որպես հավասարի, թեեւ միջավայրում, ուր հայտնվում էր նա, նրա հետ շփվողների ու կատակողների պակաս չկար։ Գալիս էր Տերյան փողոցի` «Հայաստան» եւ «Սովետական գրող» հրատարակչությունների սյունազարդ շենք ու դեռ մուտքից շրջապատվում երկրպագուներով ու հետաքրքրասերներով։ Գարնանը մանուշակի փունջ էր լինում մոտը, որ նվիրում էր կանանցից մեկնումեկին։ Գրադարանում լիներ, միջանցքում, թե որեւէ սենյակում, կապ չուներ, զրույցն անսպառ էր. որքան հասկանում էի կողքից, թեման առօրյա էր. կանանց միջավայրում, որ գերակշիռ էր հրատարակչություններում, բանաստեղծը հաճոյախոսություններով էր համեմում խոսքը։ Նրա այցելությունը ժպիտներ ու թեթեւություն էր բերում, որից ակամա գեղեցկանում էին կանայք, իսկ ակնածանքս Շիրազի հանդեպ ծնվել էր դպրոցում` Մասիսների նրա սիրուց, որով վարակված էր դեռ կյանքի դառն ու բարին լիովին չճաշակած մեր սերունդը, որ առավել գրքերից էր շփվում կյանքի հետ ու գրքերով էլ պատկերացնում այն։ Այնքան էինք տարված շիրազական բունտային հայրենասիրությամբ ու ատելությամբ լցված թուրքերի հանդեպ, որ մարտյան մի օր, հենց մարտի 8-ի նախօրյակին առաջին հարկի պատուհանից լքեցինք դասերն ու ոտքով հասանք Ծիծեռնակաբերդ` եղեռնի հուշարձանին խոնարհվելու։ Մեր հայրենասիրական պոռթկումը, սակայն, չընդունվեց ըստ պատշաճի, ու մեր գլուխը չշոյեցին մեր կյանքի դաստիարակները. ամեն մեկիս հասավ իր չափով, եւ հատկապես վիրավորական համարվեց կին ուսուցիչների հանդեպ կանանց տոնի նախօրեին մեր մատուցած «անհարգալից նվերը», ինչն ամենեւին մեր մտքով չէր անցել։ Այդ օրվանից հասկացանք, որ Շիրազն ուրիշ է, ուրիշ է նրա գրականությունը եւ այնքան էլ անմեղ չէ, որքան թվում էր մեզ. այդ բողոքի գրականությունը դժվարամարս էր եւ ամեն մեկի համար չէր, բայց մենք ըմբոստ էինք եւ համարձակվում էինք այն մտցնել կյանք. ոչ թե սիրել արտասանելու ու գնահատական ստանալու համար, այլ ապրել նրանով, ինչպես որ ինքը` հեղինակն էր ապրում, եւ գուցե գրականությունը ընդամենը միջոց էր որբություն ապրած պոետի համար, միակ զենքը, որն ունակ էր գործածել` պաշտպանելու հայրենիքն ու զգացմունքները… Մեզ համար Շիրազն առավել ընդհատակյա, գաղտնի ընթերցանության առարկա էր, քան «Գարնանամուտի» ու «Թագադրումի» հեղինակ։ Հետո` դասագրքից ու դպրոցական զգացմունքներից դուրս պիտի լիներ «Բիբլիականը», գրական անմրցելի կոթող, որով Շիրազը` որպես գրող, ինձ համար բարձրանում էր Մասիսն ի վեր. նրա հասարակ պահվածքը համեմատելի չէր այն ներքին փոթորկին, որով հղանում էր բանաստեղծական անկրկնելի տողեր, ապշեցնում համեմատությունների ու թափի տեմպով։ Եվ իսկապես, եթե այդ փոթորիկները չսանձվեին առօրյայում, դիմանալու չէր. մեծ կրքերը նաեւ մեծ հանգստություն են պահանջում, եւ Շիրազը դառնում էր երեւանյան սովորական բնակիչ, սակայն այդ սովորական բնակիչը զարդարում էր մայրաքաղաքն իր ներկայությամբ ու «խելառությամբ», որով բնորոշում էին նրան ծանոթները, քանզի նրա պահվածքն այնպես արդուկված չէր, որով սովոր են հասարակության աչքին երեւալ «մեծամեծները», իսկ նա լեգենդ էր, կենդանի լեգենդ, ում հետ այնքան մոտ ու անկաշկանդ էին շփվում անգամ պատահական անցորդները… Նրա հետ կատակում էին, փորձում, իբր, բարձրանալ նրանից, բայց մի՞թե լեռը կարող է ազդվել բլուրների խանդից. Շիրազը կամ չլսելու էր տալիս, կամ էլ արձագանքում ավելի սուր կատակով. գուցե եւ նրա սուր կատակները լսելու համար էլ սիրում էին խաղալ բանաստեղծի հոգու հետ, որով էլ ամեն մեկն իր համար մի պատառ հիշողություն էր թռցնում նրանից…
Շիրազը ոչ միայն հայերի սրտի պոետն է. չնայած Շիրազ թարգմանելու դժվարություններին, որ խոստովանում են ռուս թարգմանիչները, քանի որ նրա չափածոն առատ է ինքնատիպ համեմատություններով ու փոխաբերություններով, այնուամենայնիվ, Շիրազի պոեզիան թարգմանվել եւ տարածվել է բազմաթիվ լեզուներով, միլիոնավոր տպաքանակներով։
Շիրազը գիտեր իր մեծությունը, բայց միշտ կատակի էր տալիս այն։ Նրա գրական տաճարի սերը վայելում էին հայրենիքը, ծնողները, մանուկները, եւ, որքան էլ զարմանալի թվա` կին տեսակի հանդեպ նա որոշ վերապահում ուներ…
Հովհաննես Շիրազը` Օնիկ Թադեւոսի Կարապետյանը, ծնվել է 1914 թվականի ապրիլի 27-ին, Ալեքսանդրապոլում (Երեւանի նահանգ). նրա գրական անունը կնքել է Ատրպետը` Հովհաննեսի ընտրած Շիրակը փոխարինելով Շիրազով, քանի որ, մեկնաբանում է Ատրպետը, «այս երիտասարդի բանաստեղծությունները Շիրազի թարմ եւ ցողով ծածկված վարդերի բուրմունքն ունեն»։ Շիրազը մեծացել է աղքատության մեջ, որբանոցում, մինչեւ պատահաբար փողոցում գտել է մորը` փորձելով անցորդ կնոջից հաց թռցնել, սակայն մայրը ճանաչել է կորցրած որդուն ու տուն տարել։ Հայրն սպանվել էր թուրքական արշավանքի ժամանակ, որից տխուր, սակայն լուսավոր հիշողություն էր մնացել, որն այնպես գեղեցիկ ներկայացնում է բանաստեղծը.
Կգար հայրս Շիրակի հովերի հետ, իրիկվա,
Կշողշողար բահն ուսին, սարից ելնող լուսնի պես։
Աղքատությունն ու անհայրությունը, սակայն, չխանգարեցին բանաստեղծին հիմնավոր կրթություն ստանալ. ավարտելով ԵՊՀ բանասիրական ֆակուլտետը՝ Շիրազը կրթությունը շարունակում է Մոսկվայի Մ. Գորկու անվան գրականության ինստիտուտի գրական բարձրագույն դասընթացներում, սակայն նրա մեծ ուսուցիչը բնածին տաղանդն էր, որին հավատարիմ մնաց բանաստեղծը մինչեւ վերջ` երբեւէ չթեքվելով դեպի պատեհապաշտություն ու չտրվելով մոդայահմայության։ Նա գրում էր անգամ, երբ հույս չուներ էլ տպագրվելու, ինչպես «Հայոց Դանթեականը», որ լույս տեսավ միայն նրա մահվանից հինգ տարի անց` մեկ միլիոն տպաքանակով եւ իսկույն էլ սպառվեց։
– Եղեռն, ի՞նչ ապրիլ, այս ի՞նչ գարուն է,
Հայ ժողովրդի սիրտը արյուն է…
Այս ի՞նչ արյուն է, տեր իմ, ողորմեա,
Մեղա աչքերիս, որ տեսա, մեղա,
Տեսնելն էլ մեղք է` ուր մնաց գործել…
Ինչպես բանաստեղծի կյանքը, այնպես էլ մահը դարձավ լեգենդ. նա սիրտը կտակեց Արարատի մաքրամաքուր ձյուներին, եւ մահից 20 տարի անց որդու պահած հոր սիրտը, կտակի համաձայն, ձուլվեց պաշտելի լեռան հավերժությանը… Ինչպես որ բանաստեղծն էր սրտով կապված իր ժողովրդին ու նրա պատմությանը, այնպես էլ ժողովրդի սիրտն էր կապված նրա սիրուն. Հովհաննես Շիրազի հուղարկավորության օրը Երեւանն ասես մի մեծ հյուրանոց լիներ, որ իր երկնքի տակ էր առել Հայաստանի ու սփյուռքի տարբեր ծագերից սիրելի բանաստեղծին հրաժեշտ տալու եկած հոծ բազմությանը. դարձյալ գարուն էր, եւ գյումրեցի մի քանի երկրպագուներ ձնծաղիկներով ու մանուշակներով հողի պարկ էին բերել` լցնելու նրա շիրմին, որ, Շիրազի ցանկությամբ, պիտի տապանաքար չունենար. մի առիթով ասել էր, թե, միեւնույն է, հայերը Մասիսը հետ են բերելու, թող բաց լինի, որ ուրախության ձայնը լսի, իսկ գուցե եւ իր սիրած ձնծաղիկների ու մանուշակների բույրն էր ուզեցել գարուններին շնչել մինչեւ Մասիսների վերադարձը…
