«Տպավորությունս այնպիսին է, թե Շահեն Մկրտչյանը Ավարայրից է գալիս, Դավիթ Բեկի զորականներից է, Մեծ ու Փոքր Սյունիքների ազատագրական պայքարը Գանձասարի վանքում նախապատրաստած գաղտնի ժողովների մասնակից: Մեր Դիզակի զորեղ եւ իմաստուն Մելիք Եգանի խմորից է հունցված: Ղարաբաղյան ազգային-ազատագրական շարժումը նախապատրաստած գաղափարախոսներից մեկն է…
Երբ Թուրքիայի ցեղասպանական ծրագրերի հարավկովկասյան մասնաճյուղի թուրք-ադրբեջանական խավարը գալարահողմի պես մի նոր կատաղությամբ արշավեց արցախյան լույսի դեմ, պատմաբան-արցախագետ-արվեստաբան Շահեն Մկրտչյանը կենաց-մահու այդ ճակատամարտին մասնակցեց… հայոց անմահների իր զորագնդով: Ոգեղեն այդ գնդի բոլոր զինվորներն ու սպաներն Արցախ աշխարհի զավակներն են՝ Ամարասն ու Կատարո վանքը, Գտչավանքն ու Դադիվանքը, Երիցմանկունքը, Ղազանչեցոց ու մյուս եկեղեցիները, հուշարձանախմբերը՝ հանճարակերտ Գանձասարի վեհափառությամբ…»:
Ռուբեն ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, լրագրող
Այսօր, երբ հայոց Արցախ աշխարհի ոգեղեն գանձերից շատ-շատերը հայտնվել են ազերի կոչված նախամարդու արյունահոտ ճիրաններում, շատերը հրեշաբար խորտակվել ու ջնջվել հողի երեսից, երբ կտրվել է բազմաթիվ հայաշունչ եկեղեցիների մշտախոս լեզուն, եւ մզկիթների փոխված վանքերում ու տաճարներում սրտխառնուք առաջացնող մուղամն է լսվում, առավել քան խոնարհ հարգանքով ու երախտագիտությամբ ես լցվում այն նվիրյալների հանդեպ, ովքեր ժամանակին վտանգելով սեփական կյանքը՝ երբեմն զարտուղի ճանապարհներով հասել են մեր խլված-վանդակված երկրամաս, մոռացության փոշու տակից հանել կիսավեր կամ կործանված վանքեր ու եկեղեցիներ, հայկական բնակավայրերի անժխտելի հետքեր, հին գերեզմանատեղիներ, հողի մեջ թաղված կամ վիրավոր խաչքարեր, եղծված ու հազիվ ընթեռնելի մահարձաններ: Այդ անխոնջ նվիրյալներից է Շահեն Մկրտյանը՝ արմատներով ու ծնունդով Արցախի Դիզակ-Հադրութի շրջանի Արփագետիկ կամ, ինչպես ինքն է սիրել ասել, Քարինգ գյուղից: Նրան էր վերապահված հայրենի երկրամասում հիմնել ու տնօրինել Լեռնային Ղարաբաղի պետական պատմաերկրագիտական թանգարանը, ապա աշխատել Հայաստանի պատմության թանգարանի տնօրենի գիտական գծով տեղակալ, իսկ հետո՝ Հայաստանի ազգային պատկերասրահի մասնաճյուղի վարիչ… Եվ այսպես ամբողջ մի կյանք՝ նվիրաբերած մեր պատմամշակութային անկորնչելի արժեքներին, դրանք աշխարհին ի ցույց դնելու ազգաշահ գործին:
Իսկ Արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ նա արդեն հայրենապաշտպան զինվոր էր. քանի՛ցս է անցել Լաչինի տարածքով եւ գաղտնի զենք-զինամթերք հասցրել Խծաբերդի ենթաշրջանի պաշտպաններին… Բայց արցախագետ-արվեստաբանի վաստակը նժարվելու էր շուրջ երեք տասնյակի հասնող հրատարակված հայագիտական-արցախագիտական աշխատություններով: Դրանցից «Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները» տասը տարվա ընթացքում ունենալու էր լրացված չորս լույսընծայում՝ հայերեն, ռուսերեն, անգլերեն եւ ֆրանսերեն: Տպաքանակը պատկառելի՝ 100 հազար օրինակ: Աշխատություններից առանձնանալի է նաեւ «Վանդալիզմ» փաստավավերագրական գիրքը՝ հայատյաց Ադրբեջանում ավերված-եղծված հայկական քրիստոնեական մշակութային արժեքների մասին, որի համար արժանացել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի պատվավոր դոկտորի կոչման: «Շուշի. ողբերգական ճակատագրի քաղաք» գիրքը (համահեղինակ՝ Շչորս Դավթյան), հրատարակված երեք լեզուներով, անողոք ճշմարտությամբ ապացուցում է, թե ինչպիսին էր հայաոճ, շենշող ու շքեղ հայոց բերդաքաղաքը, եւ նրանից ինչ է մնացել, երբ թուրք-ադրբեջանցի բորենիները ավերեցին այն եւ կոտորեցին քաղաքը կառուցած բնիկ տերերին: Շուրջ երեսուն տարվա ազատությունից ու վերաշենանալուց հետո արցախյան հողի այս մարգարիտը, ցավոք, նորից է հայտնվել շան երախում: Սակայն հուսանք, որ դեռ նոր հարսանիքներ են լինելու Արցախի վիրավոր ու հպարտ լեռներում…
Շահեն Մկրտչյան մշակութային գործչի գլուխգործոցը «Արցախի գանձերը» պատկերագիրք-ալբոմն է՝ հրատարակված չորս լեզուներով, շքեղ ձեւավորմամբ: Մեծարժեք այս ստեղծագործության համար հեղինակն արժանացել է բարձր պարգեւների՝ ԼՂՀ կառավարության Եղիշեի անվան ամենամյա մրցանակի, «Մեսրոպ Մաշտոց» շքանշանի:
Կանցնեն ժամանակներ, արվեստաբանի աշխատությունները կշարունակեն պատմել ճշմարտությունը գալիք սերունդներին…
