«Հայաստանի լույսը մեզ հասնում է Մարտիրոս Սարյանի շնորհիվ… Ուրախալի լույս, որը լուսավորում է մարդկանց, լեռները, պտուղները… Այն գանձ է կրկին հայտնաբերված… Նրա գույներն այնքան գեղեցիկ են, որ մեր Մատիսի ու Սեզանի կողքին դարաշրջանը պիտի առաջնակարգ տեղ հատկացնի Մարտիրոս Սարյանի համար…»:
Լուի ԱՐԱԳՈՆ
1972 թ. մայիսի 5-ին այլեւս համրանալու էր հայ գեղանկարչության նահապետի արեւային վրձինը: Փակվելու էր կերպարվեստի սարյանական դարաշրջանը… Մեծ էր կորուստը: Իրենից հետո ապրող երեւելիներից շատերն էին մեծարման, խոր ափսոսանքի ու խոնարհումի խոսք ասելու: Կեսդարյա հեռավորությունից անսանք իր արվեստով ծննդավայր Ջաջուռ գյուղն աշխարհին հայտնի դարձրած Մինաս Ավետիսյանին. «Դժվար է հաշտվել այն մտքի հետ, որ Դուք՝ հանճարեղ նկարների հեղինակ մեր սիրելի վարպետ, այլեւս չկաք: Ուղիղ մեկ ամիս առաջ շարունակում էիք մեզ զարմացնել մեկը մյուսի ետեւից ծնվող, երբեմն խռովահույզ, երբեմն վեհաշունչ Ձեր գծանկարներով… Դուք միշտ մարդուն կապեցիք հողին, կապույտ երկնքին, ջինջ ջրերին: Լույսով, արեւով, մարդկայինով տոգորված Ձեր գործերը միշտ կմնան մարդու եւ բնության ներդաշնակ կապի, կյանքի գովերգի չգերազանցված օրինակներ: Ձեր հռչակը, որպես նկարչի, սկիզբ առավ մեր դարասկզբին, ռուսական կուլտուրայի կենտրոնում՝ Մոսկվայում: Դուք գործեցիք Կանդինսկու, Շագալի, Մալեւիչի, Արխիպենկոյի, Յավլենսկու, Յակուլովի, Կոնյոնկովի հետ, որոնք շատ բանով կանխորոշեցին համաշխարհային կերպարվեստի բախտը: Դուք մտաք համաշխարհային արվեստ ինքնատիպ «Սարյանականով», հարստացրիք այն մեր ազգայինով, փայլեցրիք «Մերի» համամարդկային կերպարը: «Սարյանականը» հզոր ավանդ է համաշխարհային արվեստի թանգարանում: Այդ բոլորի հետ Դուք մնացիք կապված մեր երկրին, հարազատորեն մնացիք մերը: «Հայաստանը ասես կառուցվել է Սարյանի էսքիզներով»,- մի առիթով նկատել է Գուրգեն Մահարին: Դուք եւ Հայաստանը ձուլված եք եւ հավիտյան կմնաք անբաժան: Դուք մարտիրոսացաք ու անմահացաք դարերից եկող ու դարեր գնացող Հայաստանով: Ռոսլին Թորոս, Պիծակ Սարգիս, ճարտարապետ Տրդատ, Մոմիկ Ծաղկող, Սարյան Մարտիրոս…
Դարերին պատմեք մեր մասին, Վարպետ…»:
Եվ ահա Վարպետի տուն-թանգարանում մահվան հիսնամյակի կապակցությամբ կրկին ցուցահանդես է, ինքնատիպ՝ դիմանկարների ցուցահանդես: 32 աշխատանքներից 24-ը տարբեր տարիների լուսանկարներ են՝ սկսած 1909-ից, իսկ 8-ը՝ Վարպետի ձեռամբ արված գրաֆիկական, ակվարել, գեղանկարչական ու մատիտանկարներ:
Լուսանկարների հեղինակները ճանաչված դեմքեր են՝ Սամվել Խանդիկյան, Անդրանիկ Քոչար, Լաերտ Վաղարշյան, Բաբկեն Մավիսակալյան, Բորիս Հովսեփյան, կանադահայ Հայկ Գավուկ, Անգլիայից՝ Իդա Քար (Քարամյան): Ասենք, որ Իդան հայտնի է աշխարհի բազմաթիվ մեծերի դիմանկարների հավաքածուով: Նա է հեղինակը նաեւ Ավետիք Իսահակյանի վերջին լուսանկարի: Իսկ Անդրանիկ Քոչարի՝ ցուցադրվող լուսանկարներից մեկն անգամ ամենահնչեղ մրցանակի է արժանացել. չէ՞ որ լուսանկարչությունը եւս արվեստ է, ճիշտ պահը որսալու դժվարին արվեստ: Վարպետի տարբեր տարիների լուսանկարները՝ արված «գտնված» պահերին, ամենատարբեր վայրերում՝ Վենետիկում, Փարիզում (1927-ին՝ իր անհատական ցուցահանդեսի ժամանակ), Մոսկվայում, Նոր Նախիջեւանում, Գառնիում, հայրենի բնության գրկում՝ հայոց լեռների ֆոնին, իր արվեստանոցում: Դրանցում տարբեր տրամադրություններ են, խոր, սեւեռուն հայացք: Ուշագրավ գործեր, որոնցից մեկը հատկապես գրավեց իմ ուշադրությունը՝ վրձնի կախարդը իր շան հետ. շատ է սիրել հավատարիմ այս արարածին եւ միշտ պահել է իր տանը: Մեկ այլ՝ խմբակային լուսանկարում մոր հետ է, քույրերի եւ եղբայրների: Թերեւս, սա նկարչի միակ մասունքն է պատանեկան հասակից… Մեկ այլ լուսանկարի վրա էլ իր ձեռագիրն է՝ երիտասարդ Սարյանը ջերմ մակագրությամբ այն նվիրել է իր հոգու պաշտելիին՝ կնոջը…
Առավել խոսուն են ինքնանկարները. Վարպետը սիրել է վրձնել եգիպտական դիմակներ՝ իբրեւ հավերժության խարհրդանիշ: Այդպիսին է իր ձեռամբ արված Չարենցի հանրածանոթ դիմանկարը: Ճիշտ այդպես պատկերել է նաեւ ինքն իրեն: Եռապատկեր մի կտավում նորից ինքն է՝ տարբեր տարիների դիմապատկերով: Գրաֆիկական ու մատիտանկարները նույնպես տարբեր տարիների արարումներ են՝ տրամադրությունների ընդգծված արտահայտումներով: Մի ողջ ցուցասրահ վերաշնչավորվել է Սարյան գեղանկարչի բոլորեքյան ներկայությամբ, թեեւ նա երբեւէ չի բացակայել մեզանից, իր հայրենիքից, մանավանդ իր շնչառությունը պահած հարազատ օջախից՝ իր տուն-թանգարանից:
Վերջում հավելենք, որ ցուցահանդեսի բացմանը խոսք ասաց տուն-թանգարանի տնօրենը՝ Վարպետի թոռնուհին՝ Ռուզան Սարյանը: Նկարչի արվեստին անդրադարձան Ավիկ Իսահակյանը, Էդվարդ Միլիտոնյանը, Մարկ Գրիգորյանը, հայր Ասողիկը՝ սուրբ Էջմիածնից:
Այցելեք, նորովի ճանաչեք հանճարին:
