Բանաստեղծ, արձակագիր, նկարիչ, Հայաստանի գրողների միության նախագահ, ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործիչ Էդվարդ Միլիտոնյանը բոլորեց յոթ տասնամյակը: Այդ առիթով է «ՀՀ» հարցազրույցը հայ գրողական ընտանիքի ղեկավարի հետ:
-Պարոն Միլիտոնյան, սովորաբար, հոբելյանները ենթադրում են նաեւ անցած ճանապարհի, ստեղծագործական հունձքի ինքնարժեւորում, թեեւ իսկական արժեւորողը ընթերցողն է: Այդուհանդերձ, հարցնեմ. արդյոք գոհացնո՞ւմ է Ձեր արած ստեղծագործական կալուկուտը հենց Ձեզ:
-Իմ կարծիքով, ստեղծագործող մարդը չպետք է զբաղվի ինքնագնահատման տանջանքով, թեեւ գրողը ինչ-որ տեղ էլ չի կարող դա չանել: Ավելի ճիշտ է դրա վրա ոչ ժամանակ, ոչ էլ էներգիա ծախսի, եւ այն, ինչ տվել է Աստված եւ ինքն է հայտնաբերել իր մեջ՝ զբաղվի դրանով: Իսկ գնահատողը, ճիշտ եք ասում, թող լինի ընթերցողը, ճաշակավոր մարդիկ, գրականագետները, նաեւ օտարները, եթե իր ստեղծագործությունները թարգմանվել են այլ լեզուներով: Այնպես որ, էդ իմաստով ես ջանք չեմ թափում ինքս ինձ գնահատելու. տարբեր ժանրերով վաթսունից ավելի գրքեր եմ հրատարակել եւ մեծերի, եւ մանուկների համար: Արել եմ ներքին մղումներով: Ամեն գրքի լույսընծայումից հետո մտածում եմ, որ դրանք այլեւս իմը չեն, եւ նոր լիցքեր եմ փնտրում իմ մեջ: Ինձ ավելի շատ հետաքրքրում են ստեղծվելիք գործերը, քան արդեն եղածները: Էսպես է:
-Կային ժամանակներ, երբ միության անդամ գրողների, նաեւ խոստումնալից սկսնակների գրքերը հրատարակվում էին պետական աջակցությամբ: Այսօր, ցավոք, այդպես չէ: Ինչո՞ւ, եւ ինչպե՞ս է լուծվում այդ խնդիրը:
-Պետական աջակցություն… Ասեմ, որ ես, գործի բերումով, դրա ակունքներում եմ եղել. 1999 եւ 2000 թվականներին, երբ կառավարությանն առընթեր գրահրատարակչության եւ տեղեկատվության վարչության պետ էի նշանակվել, քննարկեցինք իրավիճակը, տեսանք, որ հազվադեպ են հրատարակվում դասականների եւ ժամանակակից գրողների գրքերը, ինչը չէր բավարարում ընթացիկ գրականության, նաեւ մեր մեծերի գրականության հանրահռչակումին: Այդ ժամանակ վարչապետը երջանկահիշատակ Վազգեն Սարգսյանն էր: Քննարկման ժամանակ հարցրեց, թե ես ինչ եմ առաջարկում: Ասացի, որ որոշակի ուղղվածություն լինի նաեւ արդի գրականության նկատմամբ, որը բաց էր մնացել. հատուկենտ գրողներ էին, որ հովանավորների աջակցությամբ կարողանում էին հրատարակվել: Իսկ պետական միջոցներով դա անելը նաեւ քաղաքականություն պիտի դառնար: Եվ պետական պատվերը ընդլայնեցինք՝ ընդգրկելով ժամանակակից գրողների գրքերը, նաեւ՝ ալբոմային գրականություն: Ծրագիրը շատ լավ ընդունվեց, դաշտը որոշակիորեն խաղաղվեց: Սակայն մի խնդիր կար. երբ մասնակցում էինք գրքի միջազգային ցուցահանդեսների, տեսնում էինք, որ մեր ներկայացրածները հիմնականում հայերեն էին, օտարների, սփյուռքահայ մեր շատ ազգակիցների համար՝ անմատչելի: Վազգենն արդեն չկար, եւ այդ հարցը այս անգամ քննարկեցինք կրկին երջանկահիշատակ վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանի հետ: Ներկա էր նաեւ ֆինանսների նախարարը: Վարչապետը սիրով ընդունեց թարգմանչական գործին զարկ տալու իմ առաջարկը, եւ 20 մլն դրամ ավելացրին մեր բյուջեին: Դրանից հետո մենք հարյուրից ավելի երկլեզու եւ եռալեզու ալբոմներ ենք հրատարակել՝ ընդգրկելով մեր անցյալի եւ ներկա մշակույթը: Նաեւ գրքեր՝ տարբեր լեզուներով՝ ֆրանսերեն, իսպաներեն, անգլերեն, ռուսերեն, անգամ շվեդերեն: Սակայն պիտի ասեմ, որ, թարգմանիչների առումով, վիճակը նախանձելի չէր: Կարողացանք այդ խնդիրը եւս կարգավորել, եւ գրքի միջազգային ցուցահանդեսներին արդեն սկսեցինք մասնակցել նաեւ թարգմանական գրականությամբ, ինչը շատ կարեւոր է օտարներին ներկայանալու, մեր գրականությունը միջազգային ասպարեզ հանելու տեսանկյունից: Ամեն ինչ շատ լավ էր: Լավ էր նաեւ գրահրատարակիչների համար: Սակայն 2016 թ. Արմեն Ամիրյան անուն-ազգանունով մի մշակույթի նախարար նշանակվեց, թե ինչ մշակութային ծառայության համար՝ չգիտենք, մարդը նշանակման հենց առաջին օրվանից աննախադեպ արշավ սկսեց այն ամենի դեմ, ինչն առնչվում էր գրին, գրքին, գրականությանը, գրադարաններին: Հետեւանքը այն եղավ, որ այդ հրաշալի ծրագիրը հանվեց, պետպատվերը նվազեցրին, փակեց գրահրատարակչության վարչությունը, ունեինք պահեստ, որտեղ մեկտեղվում էին գրքերը եւ ուղարկվում վաճառքի՝ այդ պահեստը վերացրեց: Նույն ճակատագրին արժանացավ երաժշտական գրադարանը: Եվ այն բարենպաստ վիճակը, որ ստեղծվել էր՝ գլխիվայր շուռ եկավ, եւ դրա տեղը, մեկ-երկու հրատարակչի հետ խոսելով՝ բերեց ինչ-որ գրքի տոն, որով սկզբում ուզում էր գրքի մրցույթներ անցկացնել՝ գրողները նստեին կարդային, իսկ ստուդիայում նստած ընթերցողները որոշեին՝ դրա գիրքը արժի՞ տպագրել, թե՞ ոչ: Ինձ հետ էլ խոսեց այս մասին, լավ էր՝ կարողացա մի բան հասկացնել, եւ չեղարկվեց: Հետո էլ թե՝ Թամանյանի արձանի մերձակայքում անենք նույն բանը՝ թող ընթերցողները հավաքվեն, եւ գրատոն անենք: Ու մեջտեղ եկավ, իր բառով ասած՝ «ֆեստի» կոչված տոնը, որն առ այսօր շարունակվում է. մի երկու հոգու գիրք են հրատարակում եւ մրցանակներ են տալիս: Գրողների միության պլենումում քննարկվեց եւ քննադատվեց նախարարության այդ վարքը, իսկ հետագայում, 2018-ից հետո, երբ փոխվեց մշակույթի նախարարը, մեզ՝ ԳՄ նախագահության անդամներին, ընդունեց Լիլիթ Մակունցը: Դրանից հետո հաստատվեց դրամաշնորհային ծրագիր՝ մինչեւ 19 անուն գրքերի: Դրանցից 12-ը թարգմանական գրքեր են եղել, 4-5-ը՝ ժամանակակից հեղինակներ: Մենք նախարարությունում այս հարցն էլ ենք քննարկել, որ այսպես շարունակելն էլ ճիշտ չի. կարելի է մի փոքր ընդարձակել դրամաշնորհը, մրցույթի համար խորագիտակ ու բանիմաց մարդկանցից կազմված հանձնաժողով ստեղծել: Կարճ ասած, գրականությանն անհրաժեշտ է պատշաճ վերաբերմունք, պատշաճ ֆինանսավորում, ինչպես դա արվում է կինոյի, թատրոնի, երաժշտական փառատոների պարագայում: Ինչո՞ւ պիտի գրականությունը դրանից դուրս մնա: Միայն մեկ փաստ ասեմ. վերջին 6-7 տարում մանկական ոչ մի գիրք չի հրատարակվել: Մենք ի՞նչ ենք տալու մեր երեխաներին, միայն հեռախոսայի՞ն «գիտելիքներ»…
-Ի՞նչ կասեք սփյուռքահայ գրողների, նրանց հետ մեր գրողական ընտանիքի կապերի մասին:
-Նրանց գերակշիռ մասը մեր միության անդամներ են: Ի դեպ, ստեղծագործական կազմակերպությունների մեջ մերը եզակի է, որ սփյուռքի անդամներ ունի: Նրանցից յուրաքանչյուրի հետ հորիզոնական կապերի մեջ ենք: Որտեղ կան գրական կառույցներ՝ աշխատում ենք դրանց հետ, որտեղ չկան՝ առանձնակի: Նրանցից շատերի հետ այստեղ հաճախ ենք կազմակերպում հանդիպումներ, ընթերցումներ գրադարաններում, ԳՄ մարզային բաժանմունքներում: Մեր հրատարակած անթոլոգիաներում ընդգրկվում են նաեւ դրսի մեր գրչակիցները:
-Խոսենք նաեւ գրական մամուլի մասին:
-Գիտեք՝ «Գրական թերթը», «Նորքը» սրանց կողքին՝ մարզայինները: Ես հատուկ ուզում եմ նշել «Գրեթերթի» մասին, որով Հայաստանը, թերեւս, եզակի երկիր է աշխարհում, որը հատուկ երիտասարդների համար գրական պարբերական ունի: Մարզային թերթեր ունենք Շիրակում՝ «Եղեգան փողը», «Երկունքը»՝ Լոռիում: Հավելեմ, որ ամեն տարի կազմակերպում ենք երիտասարդ գրողների հանդիպումներ Ծաղկաձորի մեր ստեղծագործական տանը: Նրանց համար ունենք մրցանակաբաշխություն. մինչեւ 27 տարեկաններն են մասնակցում Ընդհանուր բարեգործականի հետ կատարվող այս ձեռնարկումին: Հերթական մրցանակաբաշխությունը տեղի կունենա այս աշնանը՝ հոկտեմբերին: Միությունում գործում է «Ցոլքեր» գրական խմբակը: Այնպես որ, մեր դռները միշտ բաց են երիտասարդ գրողների առջեւ:
-Ժամանակին ինքներս մեզ ճանաչում էինք որպես ընթերցող ազգ: Այսօր այդպես չէ: Ըստ Ձեզ, ի՞նչը խաթարվեց մեր մեջ:
-Այսօր աշխարհում առկա է ընթերցողական ճգնաժամ, ինչը պայմանավորված է տեխնոլոգիական նորահայտնություններով, թեեւ դրանցով էլ են կարդում: Ընթերցողական ճգնաժամը առավելապես պոեզիայի պարագայում է: Տեսեք, եթե ուսումնասիրեք, ասենք, Գերմանիայի, Ֆրանսիայի անգամ ամենահայտնի պոետները հրատարակվում են շատ քիչ տպաքանակներով՝ մի քանի հարյուր օրինակ, որը եթե վաճառվի, դարձյալ լավ է: Վիճակը նույնն է Ռուսաստանում: Այս վիճակն է աշխարհում, իսկ Հայաստանը այդ աշխարհի մի մասն է: Ավելին՝ մեր երկրից մեծ արտագաղթ եղավ, ասել է, թե ընթերցողները նաեւ այսպես պակասեցին, փակվեցին գրախանութները, նոր գրքեր չէին հրատարակվում: Փոխվել է նաեւ ընթերցողի նախասիրությունը, գրականության ասելիքն է փոխվել, որին ընթերցողը սովոր չէ: Բայց այժմ որոշակի փոփոխություն է նկատվում: Դրական փոփոխություն:
-Դուրս գանք գրականության շրջանակից: Ի՞նչն է Ձեզ՝ որպես հայ մարդու, մտահոգում մեր ժողովրդի համար խոտորված ու դժվարին այս ժամանակներում:
-Մեր ժողովրդի պատմության առանցքային մասը ցավի, կորստի, ողբերգության պատմություն է: Մեր սերնդին բախտ վիճակվեց ապրել, արարել խաղաղության պայմաններում: Իննսունականներին՝ կրկին պատերազմ, եւ պատմությունը խտացվեց կարճ ժամանակի մեջ: Առաջին արցախյան պատերազմում կարողացանք հաղթել թշնամուն, բայց հետո ասես մի տեսակ ընդարմացանք: Ոսոխը շարունակեց պատրաստվել նոր պատերազմի, զինվեց մինչեւ ատամները, մենք ոչինչ չարինք այդ ուղղությամբ, կորցրել էինք մեր հոտառությունը: Մենք միամիտ եղանք դարեր շարունակ, միամիտ հիմնաքարեր ստեղծեցինք մեզ համար. մենք առաջին քրիիստոնյա ազգն ենք՝ քրիստոնյա աշխարհը մեզ կսատարի, արդար ենք՝ պիտի պաշտպանի, ցեղասպանված ենք՝ մեզ պիտի ընկալեն, հասկանան, դեմոկրատական երկիր ենք՝ պիտի գնահատեն… Այս բոլորը սայթաքուն հիմնաքարեր էին՝ ոտքդ դնում ես վրան՝ սայթաքում, ընկնում ես: Դիվանագիտական աշխարհում բարեկամ, թշնամի, ոչ թշնամի, կիսաբարեկամ՝ էս բոլորում համարում ենք կամ թշնամի, կամ բարեկամ: Կարծում եմ՝ սխալ մոտեցում է, մենք բոլորի հետ պիտի կարողանայինք աշխատել: Մշակութային քաղաքականություն ունեցա՞նք: Ո՜չ: Ադրբեջանը ընդդեմ պատմական ճշմարտության միլիոններով գրքեր ցրեց աշխարհով մեկ, մենք արի՞նք: Ո՜չ: Ֆիլմեր ստեղծե՞լ ենք, գրքեր գրե՞լ ենք… Չգիտեմ: Նրանք հորինված Խոջալուն աշխարհի աչքը մտցրին: Իսկ մենք ընդամենը դռնեդուռ ընկանք, արդյունքում՝ ոչինչ, այդ դաշտում տանուլ տվեցինք: Թուրքիան ու Ադրբեջանը գնելով, կաշառելով առաջ տարան իրենցը, պատերազմեցին, հասան իրենցին, եւ ոչ մեկը նրանց ձեռքը չբռնեց, չդատապարտեց… Մենք իրավունք չունենք պառակտվելու, հոշոտելու ինքներս մեզ: Հենց դա է թշնամու երազանքը: Մենք ավելի շատ պետք է իրար գտնելու ճանապարհը փնտրենք, քան թշնամանանք ու հեռանանք…
