«Տիեզերքը մեծ լցվում է ինձնով»

Հայոց քնարերգության գագաթներից մեկին՝ Ավետիք Իսահակյանին, խորապես բնորոշ է փիլիսոփայական մտածելակերպը. կենսական ամեն մի երեւույթի նրա ըն-կալումն ու հուզական արտապատկերումը մեզ ուղեկցում են դեպի համընդգրկուն ամփոփումներ եւ իմաստավորում: Ընթերցողին բանաստեղծը հորդորում է տրտմու-թյան եւ հուսալքության պահերին աչքերը վեր հառել, հիանալ աստղերի աստվա-ծային գեղեցկությամբ. զարմանք-հիացմունքն է փիլիսոփայելու ազդակը, ուստի եւ մարդու կյանքի իմաստավորման սկիզբը: Իսահակյանի կերտած հերոսը ոչ միայն ինքն է լավատես, այլեւ մյուսներին է համակում կենսական լավատեսությամբ: Եվ նա ոչ թե արհամարհանքով է նայում մարդկանց թերություններին, այլ պատրաստ է օգնելու նրանց, հրավիրում է ապավինելու իրեն:

Մինչ Ավետիք Իսահակյանի կենափիլիսոփայության բովանդակային դիտարկումը՝ հնարավոր չէ շրջանցել մի հարց, որն իսահակյանագիտության մեջ երկարատեւ քննարկումներ է անցել: Դա հայ բանաստեղծի հայացքների եւ ստեղծագործության վրա Ֆրիդրիխ Նիցշեի ազդեցության խորության գնահատման հարցն է, ընդ որում՝ տեսակետների գունապնակը լայն է. մի եզրում այն հեղինակներն են, որոնք ըն-դունում են Նիցշեի անցողիկ կամ էլ սոսկ ոճական բնույթի ազդեցությունը, մյուս եզ-րում գտնվողները հիմնավորում են ոչ միայն աշխարհայացքի, այլեւ որոշ ստեղծա-գործությունների բովանդակային ընդհանրությունը. այս հեղինակների համար հատ-կապես գայթակղիչ է Ֆ. Նիցշեի «Այսպես խոսեց Զրադաշտը» եւ Ավ. Իսահակյանի «Աբու-Լալա Մահարի» ստեղծագործությունների համեմատությունը:

Հակիրճ շարադրեմ տեսակետս: Ֆրիդրիխ Նիցշեի պես մտքի տիտանը չէր կարող, իհարկե, որոշ ազդեցություն չթողնել Ավետիք Իսահակյանի փիլիսոփայական աշխարհայացքի ձեւավորման վրա, մանավանդ Գերմանիայի համալսարաններում սովորելու ընթացքում. վկայությունը՝ «Հիշատակարան»-ում Նիցշեի անվանն ու մտքերին բազմաթիվ անդրադարձները: Այդուհանդերձ, Վարպետն ինքն է վերջակետ դրել այս հարցին՝ բնութագրելով իր գաղափարական զարգացման ընթացքը. նա նշում է, մասնավորապես, իր հափշտակությունը Բուդդայով, Շոպենհաուերով, Նից-շեով, հոռետեսության եւ անիշխանական փիլիսոփայական ուսմունքներով. «Ինձ ոգեւորում էր Նիցշեի բողոքող, ընդվզող ոգին: Տիրող հասարակության կաշկան-դումներից մարդուն ձերբազատելու ձգտումն էի տեսնում նրա մեջ: Բայց ավելի շատ ինձ գրավում էր Նիցշեի լակոնիկ, աֆորիստիկ, կուռ ոճը: Հետո տեսա, որ նրա փիլի-սոփայությունը խորթ է իմ հոգուն…. Հերոսների պաշտամունք ես էլ ունեմ, բայց Նից-շեի գերմարդու դաժանությունը չեմ ընդունում: Նիցշեն իմ մեջ արմատ չձգեց. նա դաժանության փիլիսոփան է»:

Համաձայնենք, որ Ավետիք Իսահակյանը իսկապես սպառիչ բնութագրել է թե՛ Նիցշեի փիլիսոփայության էության իր ըմբռնումը եւ թե՛ գերմանացի մտածողի հետ իր հոգեհարազատության չափը: Այլ բան է «երրորդ կողմի» մեկնաբանությունը: Արդ, մեջբերվածը մեկնաբանել այնպես, թե իբր Իսահակյանը ճշգրիտ չի արտահայտվել, կաշկանդված է եղել կամ էլ անկեղծ չի եղել, ըստ իս, բնավ համոզիչ չէ: Հավելեմ եւս մի փաստարկ: Ինչպես հայտնի է, Իսահակյանն ինքը համարել է, որ «Ուստա Կարո» վեպն ավելի արժեքավոր է, քան «Աբու-Լալա Մահարի» պոեմը, ընդ որում նա նաեւ ընդունում էր տարածված այն կարծիքը, թե այդ վեպը նման է «Դոն Քիշոտ»-ին: Արդ, հիմք ունե՞նք նաեւ Միգել Սերվանտեսի ազդեցությունից խոսելու:

Լիովին համաձայնելով, թե հայ հեղինակների աշխարհայացքային եւ գեղար-վեստական զարգացման վրա առեհասարակ ամեն տեսակի ազդեցություն մերժելը «վատ ավանդույթ» է, միեւնույն ժամանակ մյուս ծայրահեղությունն էլ, թերեւս, չարժե վերածել մեկ այլ ավանդույթի: Ավետիք Իսահակյանը համաշխարհային մակարդակի բանաստեղծ է, բայց նա բնաշխարհիկ հեղինակ է, հայրենաշունչ ստեղծագործող, մինչեւ ուղնուծուծը հայկական երեւույթ, հայկականության ընդոծին արգասիք, եւ հենց հայկականության հիմքով էլ մեծ մտածողը իր գեղարվեստական եւ գաղափա-րական զարգացման ընթացքում յուրացրել, ներքնայնացրել է արտաքին ամեն մի «ազդեցություն»:

Արդ, ինչպես հայտնի է, փիլիսոփայելու սկիզբը զարմանքն է. մարդը զարմանում է, սկսում է փիլիսոփայել (բառի ստույգ, ոչ թե մակերեսային-գռեհկացված իմաստով) հիմնականում անսպասելի, անսովոր պատկերի բախվելիս, իմացական կամ զգայա-կան աններդաշնակության պահեր ապրելիս: Ահավասիկ, երբ տողերիս հեղինակին հարկ է լինում ուսանողներին բացատրելու, թե ի՞նչ է «փիլիսոփայությունը», եւ ի՞նչ է նշանակում «փիլիսոփայել», ապա լավագույն սկիզբը Ավետիք Իսահակյանի հե-տեւյալ քառյակն է լինում. «Տիեզերքն այս անսահման // Իր ծանրությամբ ահագին // Կախված է սոսկ մի մազից, // Եվ այդ մազն է իմ հոգին»:

Համեմատենք «փիլիսոփայության» ընդունված սահմանման հետ՝ «գիտություն բնության, հասարակության եւ մարդկային մտածողության առավել ընդհանուր օրենքների մասին». սա սխալ սահմանում չէ, իհարկե, բայց չի զարմացնում, չի հուզում, չի ցնցում՝ ի տարբերություն մեջբերված քառյակի: Եվ նկատի ունենանք, որ 1932 թ. գրված այդ խորախորհուրդ քառյակը միակը չէ Ավ. Իսահակյանի հայացք-ների աշխարհում: Այնպես որ, թեպետ, ի տարբերություն Հովհաննես Թումանյանի, նա հատկապես չի առանձնացրել իր քառյակները՝ որպես փիլիսոփայական ժանր, նաեւ ինքն իր մասին որոշակիորեն չի ասում, թե, ասենք, աստիճանաբար հակվում է դեպի փիլիոփայությունը, սակայն իր մեծ գրչակցի եւ համախոհի պես մեզ ուղղորդում է դեպի փիլիսոփայական դատողություններ:  

Ավետիք Իսահակյանի մտածելակերպն է էապես փիլիսոփայական. կենսական ամեն մի երեւույթի ընկալումն ու հուզական արտապատկերումը ներքնապես ուղղված են դեպի համընդգրկուն ամփոփում եւ իմաստավորում: Պատահական չէ, որ առօրյա կյանքի թմբիրի մեջ գտնվող, առտնին հոգսերի ձեռքը տառապող մարդուն Ավետիք Իսահակյանը պարբերաբար հորդորում է աչքերը վեր հառել, հիանալ աստղերի աստվածային գեղեցկությամբ. այսկերպ բանաստեղծը հուշում է ճշմարիտ փիլի-սոփայության ուղին, մարդու կյանքի իմաստավորման սկիզբը. զարմանք-հիաց-մունքն է փիլիսոփայելու ազդակը, խորհրդածությունների սկիզբը. «Երկինքն հիաս-քանչ, շըքեղ, լուսալից, // Հոգիս արթնացուց լըռության երգով. // Եվ այս տաղտուկից, կյանքի անձուկից // Թափ առավ հոգիս երազ-թեւերով»:

Բնության հրաշալիքները ոչ միայն ինքնին ունակ են մարդուն ազդակելու դեպի ընդգրկուն խորհրդածություններ կյանքի իմաստի շուրջ, այլեւ հուշում են այդ հավիտենական հարցի պատասխանը որոնելու ուղին՝ ամենից առաջ՝ մարդու եւ բնության ներքին կապի ըմբռնումը: Ոչ թե սոսկ հիանալ բնությամբ, այլ նաեւ խորհել մարդու եւ բնական աշխարհի միասնականության մասին. բնությունն է մեր արարիչը եւ նաեւ մեր վերջնական հանգրվանը: Բնապաշտ փիլիսոփայի հավատամքի անկեղծ խոստովանություն է Ավետիք Իսահակյանի աղոթքը. «Սիրտըս ահա՝ դատարկ անոթ, // Լցրու նրան, ո՛վ բնություն, // Քո ուժերով, քո զորությամբ, // Իմաստությամբ ստեղծագործ»:

Տիեզերական անըմբռնելի եւ աննկարագրելի խորությունների մեջ մարդու կյանքն առաջին հայացքից թվում է, իսկապես, մի աննշան հյուլե, «փոշի փոշու մեջ», բայց չէ՞ որ մեզ տրված է նաեւ բանականության մեծագույն պարգեւը, սեփական կեցությունը իմաստավորելու հնարավորությունը: Եվ խորազգաց բանաստեղծը հորդորում է փիլիսոփայող մարդուն խորասուզվել բնության գաղտնիքների մեջ, ամեն ինչ ընդգրկել եւ ամեն ինչի հետ միաձուլվել.  «….Տիեզերքը մեծ՝ լցվում է ինձնով, // Մեկ եմ զգում ինձ երկրի, երկնի հետ»:

Բնության ներդաշնակությունը բանաստեղծին հուշում է անհատական եւ հանրային կյանքի ներդաշնակ կազմակերպման հնարավորության մասին: Իսկապես, եթե բնության մեջ եղած պայքարը, հակասական ուժերի բախումը ի վերջո չեն հանգեցնում համակարգի կործանման, այլ ապահովում են հարատեւ նորոգում, վերածնունդ, ապա ինչո՞ւ հանրային կյանքը չի կարող կառուցակարգվել նման կերպ: «Թո՛ղ լինի մեր կյանքը հարանման բնության կյանքին՝ մենք լանք ու ժպտանք, մրրկվենք ու մեղմանանք, երգենք ու լսենք, եփվենք ու քննենք, սիրենք ու տանջվենք, կռվենք ու վիրավորվենք, միայն թո՛ղ ոգեւորություն լինի, այդ կրակը, այդ բոցը, այդ շունչը մեր սիրտը դղրդացնե, շաչե-շառաչե թող մեր սիրտը»:

«Բնություն-հասարակություն» հարաբերակցության նման ըմբռնումը որոշակի-ացվում է նաեւ «երկրագունդ-մարդկություն» փոխհարաբերության օրինակով՝ փիլի-սոփայական խորիմաստ պատկերի ձեւով. «Ո՞վ է ասում, թե երկիրը չնչին բան է, մարդկությունը՝ նույնպես չնչին. ո՛չ, հազար անգամ ո՛չ: Երկրագունդը թեեւ տարածու-թյան մեջ մի հյուլե է, բայց նա գեղեցիկ է, վեհ, խորհրդավոր, իսկ մարդկությո՞ւնը. նա թեեւ թշվառ է, անբախտ, դատապարտված է մահվան, ամեն մի րոպե նրա կյանքը վտանգի մեջ է, բայց նա է բնության, տիեզերքի փառքը, միտքը, իմաստը, լեզուն, սիրտը, զգացմունքը, երգը, վիշտը, ուղեղը, զանգը, հոգին. նա՛ է Տիեզերական զանգի լեզուն»: Իսկ նման ձեւակերպմամբ երկրագնդում բանական կյանքի պահպանման համար մարդու եւ մարդկության պատասխանատվությունը ստացել է համատիեզերական ընդգրկում: Մարդը ոչ միայն բնության մեծագույն ստեղծագոր-ծությունն է, այլեւ նույն այդ բնության եւ մանավանդ բանականության ոլորտի հիմ-նական պահապանը:

Վալերի ՄԻՐԶՈՅԱՆ

փ.գ.դ., պրոֆեսոր