Ճանապարհին նկարահանում ենք հեթանոսական շրջանի դամբարանադաշտ, որի կենտրոնում, ցածր բլրի վրա, ըստ հնագետների, հեթանոսական տաճարի հիմքեր կան։ Այն եղել է պարսպապատ տարածք, արեւմտյան կողմում խոր ձորակ կա, որի ափերին նույնպես պատեր կան կառուցված՝ մեծ-մեծ քարերով։ Տարածքի արեւմտյան կողմում՝ ձորի մեջ, կա վաղ միջնադարյան ամրոցատեղի, որի 3 կողմով անցնում է Աղավնո գետը։ Իսկ ամրոցի դիմաց՝ արեւմտյան կողմում՝ պատմական Հակ գյուղից 1.5-2 կմ հարավ՝ նեղ հրվանդանի վրա Աղվեսհաքի-Աղբաթխերտ անվանումով բնակավայրն է եղել, որը հիմնովին քանդվել է օտարների կողմից: Պահպանվել է բնակավայրի տեղը, մոտը՝ Հայոց հանգստարանից տեղահանված տասնյակ շիրմաքարեր՝ արվեստի գործ խաչքարեր ու տապանաքարեր։
Խորհրդային տարիներին ադրբեջանցիները տարածքով ջրատար խողովակ են անցկացրել եւ ավերել հայկական հանգստարանը։ Խաչքարերից մեկը վերաբնակեցման տարիներին տեղափոխվել եւ տեղադրվել է Տաք ջրերում։ 190-90-20 սմ չափերով գեղաքանդակ խաչքարի վերին մասում կա քառատող արձանագրություն, որի առաջին տառը վերին անկյունի կոտրվելու պատճառով չի երեւում։ Տարածքի գիտակ, պատմաբան Ալեքսան Հակոբյանն արձանագրությունը վերծանել է. /Զ/ԳԻՆՈՍ ՅԻՇԵՑԵՔԹՎ/ԻՆ/ ՊԿԲ-1413թ.։ ԵՍ ԱՂԲԱՏԽԵՐՏՈՒ ՇԱՏԽԵՐՍԿԱԿՆԵՑԻ ԶԽԱՉՍ ՀՕՔՕՅՆ ՄԱՒՐՆ ՄԵՐՈԲԵՇՔԵՆԱ ՄՍՐԻԿԱ։ Ա. Հակոբյանն առաջնորդվելով արձանագրության տեղանվան նշումով՝ համարում է, որ բնակավայրի պատմական անունը եղել է Աղբաթխերտ։ Տեղեկացնում է նաեւ՝ այս բնակավայրի մասին որեւէ տեղեկություն չկա հայ մատենագրության մեջ։ Ստեփանոս Օրբելյանի «Սյունիքի պատմություն» գրքում Սյունիք աշխարհի Հաբանդ գավառի բնակավայրերի անվանացանկում նշված է ԱՂՎԵՍՀԱՔԻ-Աղախիրտ կամ Աղախիրդ բնակավայրը։ Հաշվի առնելով այն, որ Հաբանդ գավառը Աղահեճք-Քաշաթաղից հարավ է, հնարավոր չէր, որ Աղբաթխերտը մտներ Հաբանդի մեջ։ Հնարավոր է՝ Ստ. Օրբելյանի մատյանի ընդօրինակողները սխալմամբ Աղահեճքի բնակավայրերի ցանկում եղած վերջին անվանումը տեղափոխել են Հաբանդի բնակավայրերի ցանկ։ Աղբաթխերտը պահող ջրբաժան-հրվանդանի հյուսիսային կողմում՝ գետի վրա, պահպանվել է միջնադարյան կամարակապ քարե կամուրջ, որի հարեւանությամբ բավականին հաստ պատերով ավերակ կա՝ շրջապատված պարսպով։ Հնարավոր է՝ այն եղել է մաքսատուն, իջեւանատուն։ Ավերակի սենյակներից մեկում խաչքար կա, իսկ մուտքի ձախ կողմում բավական մեծ քարի վրա արձանագրված է.
ԿԱՄԱՒՆ ԱՍՏԾՈՅ, ԵՍ ՄԱՆՎԵԼ ՔԱՀԱՆԱՅ ՀԵՏՈՅ ՆՈՐՈԳԵՑԻ ԶՏԻՐԱՄԱՅՐ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾԻՆ Ս ԵՒ______________ ԶՍՈՒՐԲ ԳՐԻԳՈՐՍ ՅԻՇԱՏԱԿ ՀՈԳՈՅ ԻՄՈՅ, ՀԱՒՐ ԻՄՈՅ ԿԻՐԱԿՈՍ ՔԱՀԱՆԱՅԻՆ, ՄԱՅՐ ԻՄ ՄԻՆԱՅԻՆ, ԵՂԲԱՐՑ ԻՄՈՅ ՏԷՐՏԷՐ ՏԻՐԱՑՈՒ ԹԱԹԵՈՍԻ: ՅԻՇԵՑԵՔ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ ԵՒ ԶՁԵԶ ՅԻՇԷ ԱՍՏՈՒԱԾ: ՎԱՐԴԱՆ ՍՊԱՍԱՒՈՐ ԵԿԵՂԵՅՑՈՍ ՔԱՀԱՆԱՅ ՅԱՂԱՒԹ-Ս ՅԻՇԵՑԵՔ: ԹՎԻՆ ՊԿԸ-1419թ.: Արձանագրության վերծանումը՝ Ալեքսան Հակոբյանի:
Հակ պատմական գյուղն Աղավնոյի վերին հոսանքում է՝ գետի ձախափնյա ձորակում։ Այստեղ հայերն ապրել են մինչեւ 1918 թ. եւ ստիպված հեռացել Սուլթանովի ավազակների հարձակման պատճառով: Գյուղում պահպանվել է հայկական թաղամասը, որում իր շքեղությամբ աչքի է ընկնում Սուրբ Մինաս եռանավ բազիլիկ եկեղեցին. արտաքին չափերն են՝ 22.6×12.6 մ: Կառուցված է կոփածո դեղնավուն քարով: 2010 թ. այն հիմնանորոգվեց: Հարավային կողմում միակ կամարակապ մուտքի վրա պահպանվել է երեք տողանոց արձանագրություն.
ՇԻՆԵՑԱՒ Ս(ՈՒՐ)Բ ԵԿԵՂԵՑԻՍ ՆՈՐԱԿ
ՆՈՒՆՔ ՀԱԿԱՅ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՍ
ԹՎ(ԻՆ) ՌՃԻԴ(1124+551=1675թ.):
Հակը կոչվում էր նաեւ Մինքյանդ, որ նշանակում է հազար գյուղ: Ըստ պահպանված ավանդության՝ Լենկ Թեմուրն իր արշավանքի ճանապարհին հազարերորդը կործանել է Հակ գյուղը, որը հետագայում վերստին շենացել է տերերի կողմից, երբ Հակարիի ողջ ավազանը հայաթափվել էր: Այստեղ հայերը շարունակել են ապրել մահմեդականների հարեւանությամբ, ունեցել են դպրոց, խանութներ: Գյուղում՝ եկեղեցու մոտակայքում, պահպանվել են տարածքի հայոց հանգստարանի շիրմաքարեր, որոշները՝ արձանագիր: Սակայն բազում գեղաքանդակ ու արձանագիր տապանաքարեր ու խաչքարեր կոտրվել են թրքաքրդերի կողմից ու դարձել շինաքար: Գյուղի շատ տների պատերում կհանդիպենք շիրմաքարերի բեկորների: Լավ է, որ քանդակներն ու տառերը հիմնականում դրսի կողմում են թողել: Հակի դպրոցի ուսուցիչ Յուրա Պողոսյանը (արցախյան վերջին պատերազմի ժամանակ անհայտ կորել է. կամավոր առաջնագիծ էր մեկնել) տեղեկացրել էր, որ գյուղի հարավային մասում՝ Աղավնոյի մեծ վտակի ափերին, խաչքարեր է տեսել: Նրա ուղեկցությամբ հասանք բնակավայրի բանջարանոցներ, որոնցից մեկի ցանկապատի մոտ ընկած է սպիտակավուն մի խաչքար: Հավանաբար, այստեղ է բերվել եկեղեցու մոտից. երկարությունն է՝ 1.14 մ, լայնությունը ներքեւի մասում՝ 71 սմ, ներքեւում՝ 51 սմ, հաստությունը՝ 20 սմ: Քարի երեսին մեծ խաչ է քանդակված, արձանագրություն չկա: Տարածքում կան կենցաղային նշանակության քարե գործիքներ, ձիթհանի կլոր քար: Սակայն իր գեղեցիկ նախշերով հետաքրքրություն է առաջացնում ժայռաբեկորի ծաղկաձեւ խաչաքանդակը: Այն, հավանաբար, քանդակված է եղել ամբողջական ժայռի վրա, որը հետագայում կամ բնականորեն է մասերի բաժանվել, կամ կոտրել են, որ օգտագործեն որպես շինաքար: Բարեբախտաբար, խաչաքանդակը պահպանվել է եւ հիացնում է իր գեղեցկությամբ: Մոտակայքում՝ գետի ձախ ափին, պահպանվել են հնամենի շինության պատեր եւ հայակերտ տների ավերակներ:
