Իտալացի Ռոբերտո Բիքսիոյի անունը մեզանում հայտնի է հնագետների, պատմաբանների, ճարտարապետների եւ, իհարկե, քարանձավագետների բավական նեղ շրջանակներում։ Ճակատագրի թե աշխատանքի բերումով նա իր ամբողջ գիտական գործունեությունը ծավալել է Հայկական լեռնաշխարհում, Թուրքիայի պետության տարածքում՝ հիմնականում պատմական Ծոփքի, Կապադովկիայի եւ Խլաթի տարածքներում։ Ուսումնասիրել է քարանձավային բնակավայրերը, չափագրել եւ անձնագրավորել բազմաթիվ սրբազան ստորգետնյա ճարտարապետական կառույցներ։
Նրա հավաքագրած գիտական նյութը, հատակագծերը, չափագրությունները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում պատմաբանների, հնագետների, ճարտարապետների, ճարտարագետ-շինարարների, կոնստրուկտորների եւ, իհարկե, առաջին հերթին՝ քարանձավագետների համար։ Կապադովկիան հիշատակվում է նաեւ Աստվածաշնչում՝ որպես Գամեր-Գոմեր («Գեղեցիկ ձիերի երկիր»)։ Ըստ Մովսես Խորենացու՝ Գամիրքը (Կապադովկիան) նվաճվել եւ միացվել էր Հայոց թագավորությանը Հայկազյան Արամի կողմից, ով տեղի բնակչությանը հրամայել է սովորել հայերեն։ Կապադովկիայի պատմական մայրաքաղաքը Մաժաք քաղաքն է, որը հռոմեական շրջանում (Ք. ա. 1-ին դարում) վերանվանվել է Կեսարիա։ Ներկայումս այն խոշոր քաղաք է Թուրքիայում՝ անվան աղավաղված Կայսերի տարբերակով։
Մի առիթով Արթուր Արմինը (Արթուր Բաբայան), ով այժմ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում բնակվող հայազգի գիտնական եւ հայագետ է, պատմել է երջանկահիշատակ հայտնի հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի հետ իր խոսակցության մասին՝ կապված Մհերի Դռան սեպագիր արձանագրության հետ։ Արթուրը համոզված էր՝ Մհերի Դռան սեպագրությունը սոսկ աստվածներին զոհաբերած անասունների տեսականուն եւ քանակին չի վերաբերում, այլ աստվածների անուններով կառուցված քրմական օրացույց-տոնացույց է, որը պետք է բացահայտել ճշգրիտ ու մինչեւ վերջ։ Ինչպես նաեւ եռախորշ դուռ-քարատախտակը, որտեղ սեփագիր տեքստն էր՝ համակարգային մտածողության եւ սկզբունքների ճարտարապետական արդյունք, այլ ոչ թե փորագրիչ վարպետի մտքի հանճարեղ առկայծման։ Այս խնդիրներին հետամուտ՝ Արթուր Արմինը Ս. Կարապետյանից խնդրել է Մհերի Դռան ճշգրիտ չափագրությունը։ Ս. Կարապետյանը սիրով կատարում է նրա խնդրանքը։ Այնուհետեւ Արթուրը հարցնում է, թե Սամվելը ի՞նչ կարծիք ունի «Դռան» համաչափությունների մասին։ Սամվելը պատասխանում է. «Իմ գործը ճշգրիտ չափագրությունն է։ Իսկ մնացածը ձեր՝ վերլուծողներիդ գլխացավանքն է»։ Արթուր Արմինը մի քանի տարի հետո լուծեց Մհերի Դռան առեղծվածը եւ այս տարի գիտական հասարարակության դատին ներկայացրեց իր բազմաթիվ տարիների աշխատանքի արդյունքը՝ «Հալդիի դարպասներ. հնագույն դիցարանի աստղային եւ թվային կառույցը» հիմնադրույթային աշխատությունը։
«Քարանձավները որպես բնության եւ մշակույթի հուշարձաններ» խորագրով(Caves as Natural and Cultural Monuments) 2019 թ. Երեւանում, Հայաստանի ճարտարապետության եւ շինարարության ազգային համալսարանում (ՃՇՀԱՀ) տեղի ունեցավ միջազգային գիտաժողով՝ նվիրված Հայաստանի անձավագիտական կենտրոնի 35-ամյակին: Գիտաժողովի փակման օրը ՃՇՀԱՀ-ի ռեկտորատի դահլիճում՝ ԱՄՆ-ից, Չինաստանից, Հայաստանից, Ռուսաստանից, Մեծ Բրիտանիայից, Ճապոնիայից, Ավստրիայից, Իտալիայից, Գերմանիայից, Շվեյցարիայից, Նիդերլանդներից, Լիբանանից եւ այլ երկրներից գիտաժողովին մասնակցող հնագետների, ազգագրագետների, կենսաբանների, էկոլոգների, միկրոկենսաբանների, ճարտարապետների, պատմաբանների եւ պարզապես քարանձավագետների ներկայությամբ, Ռոբերտո Բիքսիոյին շնորհվեց Հայաստանի ճարտարապետության եւ շինարարության ազգային համալսարանի «Պատվավոր դոկտորի» կոչում: Ներկաների բուռն ծափահարությունների ներքո ՃՇՀԱՀ ռեկտոր Գ. Գալստյանը աչքերով փնտրում էր այդ հրաշալի մարդուն, ում պիտի հանձներ բարձր պարգեւը, բայց նա չկար ներկաների մեջ։ Նախապես հայտնել էր իր հարգելի բացակայության մասին, սակայն ռեկտորին տեղյակ չէին պահել։ ՃՇՀԱՀ 100-ամյա պատմության ամբողջ ժամանակահատվածում մեր արտասահմանցի բարեկամներից քչերը կարող են հպարտանալ նման բարձր կոչում ստանալու համար: Հայ ժողովրդի ճարտարապետության եւ շինարարության հայկական ավանդություններն այնքան բարձր որակներ ու ձեռքբերումներ ունեն, որ նույնիսկ ԽՍՀՄ-ում, բոլշեւիկյան քաղաքականության պայմաններում երկար ժամանակ բարձրագույն որակավորման ընդամենը երկու մասնագիտական խորհուրդ էր գործում՝ մեկը Մոսկվայում, մյուսը՝ Երեւանում: Հենց այս հանգամանքն է, որ առանձնահատուկ արժեւորում է ՃՇՀԱՀ գիտխորհրդի սահմանած «Պատվավոր դոկտոր» կոչումը:
Ով է Ռոբերտո Բիքսիոն։ Նկարիչ, քարանձավագետ, էսթետ, մտավորական, հնագույն ճարտարապետության անհայտ հուշարձանների անխոնջ որոնող եւ հետազոտող, թե մեկը այն քչերից, ովքեր անընդհատ ինքնաբացահայտում են սեփական հնարավորությունների սահմանները եւ չեն զլանում այդ բացահայտումները հասարակության դատին ներկայացնել: Ռոբերտոն հազվագյուտ հզոր անհատականություն է։
Գուցե այս գնահատականների մեջ ընթերցողները թերահավատ լինեն կամ էլ չափազանցություն համարեն, սակայն, մեր կարծիքով, վերջին 100 տարվա ընթացքում նա ոչ պակաս գործ է արել հայկական քարանձավային ճարտարապետության հուշարձանների հետազոտման, չափագրման, անձնագրավորման եւ հրապարակայնացման գործում, քան որեւէ մեկը, թերեւս, բացառությամբ Սամվել Կարապետյանի։ Թորամանյանից, Մառից, Օրբելուց, Ղիփշիձեից հետո՝ սեփական հետազոտությունների հիման վրա, միակ երեւելի գիտական աշխատությունները Թուրքիայի տարածքում նրա ղեկավարությամբ եւ հեղինակությամբ են կատարվել։ Հարյուրավոր բնակելի եւ կրոնական նշանակության կառույցների ճարտարապետության մանրամասն նկարագրություններով գիտական ժողովածուներ՝ Կապադովկիայի, Խլաթի, Անիի եւ այլ վայրերի հուշարձանների վերաբերյալ։ Դրանցից հատկանշական են «British Archaeological Reports» հրատարակչության կողմից «Archaeopress»-ով հրատարակված՝ Խլաթի մարդաստեղծ քարանձավային կառույցների մասին 4 հատորանոց աշխատությունը եւ քարանձավային Անիի առանձին հուշարձանների վիճակը Մառի, Օրբելու եւ Ղիփշիձեի չափագրություններից եւ «անձնագրավորումից» 100 տարի անց։
Ռոբերտո Բիքսիոն գիտական հասարակությանն է ներկայացրել Հայկական լեռնաշխարհի հարյուրավոր, եթե ոչ հազարավոր ստորգետնյա հուշարձանների մասին բազմաթիվ տեղեկություններ։ Այժմ հերթը ճարտարապետության տեսաբաններինն է եւ գիտնականներինը։ Այսքանը հրաշալի ընկերոջ՝ Ռոբերտո Բիքսիոյի մասին, քանզի ոչ մեկն ի զորու չէ գնահատական տալ այն ահռելի փաստագրական գիտական նյութին, որ հավաքել, չափագրել, կանոնակարգել է անխոջ գիտնականը: Նրա աշխատանքի գնահատականը կարող է տալ միայն ամենազոր ժամանակը:
Սամվել Մ. ՇԱՀԻՆՅԱՆ
Զոհրաբ ԸՌՔՈՅԱՆ
