Գերեզմանոցի հյուսիսարեւմտյան մասում, զառիվեր լանջին Կուսանաց անապատ կոչվող եկեղեցին է, որը գրեթե կիսով չափ ծածկված է հողով: Պատերի մոտ նկատելի են վանական խցերի հետքերը: Եկեղեցու միակ արձանագրությունը արված է մուտքի վերեւում տեղադրված խաչքարի վրա. «Սուրբ Վարդանի Խաչ»: Հավանաբար, եկեղեցին նույնպես կոչվել է Սուրբ Վարդանի անունով: Ավարայրի ճակատամարտի հերոս Վարդան զորավարի անունը սրբություն է եղել ժողովրդի համար, եւ Հայաստանի տարբեր շրջաններում նրա պատվին կառուցվում էին եկեղեցիներ, մատուռներ ու խաչքարներ: Քաշաթաղի տարածքում, Հարար պատմական գյուղից ոչ շատ հեռու ժայռակերտ բլրի վրա է Ամուտեղ սրբավայրը, որի եկեղեցին, ըստ լեգենդի, կառուցված է Վարդան զորավարի արյամբ ցողված քարի վրա։ Այնուամենայնիվ՝ Հադրութի տարածքի ամենանշանավոր սրբավայրը Գտչավանքն է՝ 12-րդ դար։ Վանքի պատերին պահպանվել են 13-14-րդ դարերի արժեքավոր արձանագրություններ, որոնք պարունակում եմ գավառի տվյալ ժամանակահատվածի վերաբերյալ կարեւորագույն պատմական տեղեկատվություն։
Համաձայն վանքի եկեղեցու հյուսիսային պատի արձանագրության՝ վանքի գլխավոր եկեղեցին կառուցել են Ամարաս վանքից այստեղ տեղափոխված տեր Սարգիս եւ տեր Վրթանես եղբայրներ եպիսկոպոսները։ Շինարարությունը սկսվել է 1241 թ. եւ տեւել է 7 տարի՝ ավարտվելով 1248-ին։ Այս արձանագրությունները հաստատում են այն դեպքերի իրողությունը, որ մելիք Եգանը, Գտչավանքի վանահայր Ղուկաս վարդապետը, մելիք Եսային նորոգել են վանքի կաթողիկեն, բարեկարգել մելիքանիստ Տող գյուղը, վերանորոգել Սուրբ Ստեփանոս, Սուրբ Հովհաննես եւ Թեժ եկեղեցիները։ Այս երկու եպիսկոպոսները այստեղ են հավաքում թաթար-մոնղոլների արշավներից կործանված Ամարաս վանքի միաբաններին, ովքեր դեռ ողջ էին:
Այդ արձանագրության մեջ նշվում են ոչ միայն վանքի շինարարության հետ կապված տվյալներ, այլ նաեւ որոշակիությամբ վկայակոչված են վանքապատկան տարածությունները: Դրանք վանքին են նվիրել Դիզակի Գագիկ թագավորի ժառանգորդներն ու այլ նվիրատուներ:
«…ի յԱղուանոյ գետոյ մինչ ի Երասխն, մինչ ի Աւազն Գատուհատի, Վակունիս Վաղազնագետով, ի Քարատնիս եւ Խոզանագետով, Զառիստ իւր գետովն. Հաքարի Հազարագետովն, Քրտագետ իւր գետովն, իւր սահմանովն, Դիզակ, Բելուկան իւր գետովն եւ հայրենիքն եկեղեցիւոյս տուինք, Փարախն ու Գոտանոցն, Եկեղեցաձորն իւր սահմանովն…» (Մ. Բարխուդարյան, Արցախ, «Ամարաս» տպարան, Երեւան 1996, էջ 1999 թ.): Քաշաթաղի շրջվարչակազմի նախկին ղեկավար, պատմաբան Ալեքսան Հակոբյանի հետ այցելեցինք Գտչավանք՝ եկեղեցու հյուսիսային պատի արձանագրությունը վերստին վերծանելու նպատակով։ Արդեն նշել եմ, որ արձանագրությունն ամբողջությամբ ներկված է։ Բազում լուսանկարներ կատարեցի։ Ա. Հակոբյանը վերծանեց արձանագրությունը, որը տպագրվեց «Հանդէս ամսօրեայ»-ում նույն թվականին։ Ահա Գտչավանքի շին. վիմագիրը (տե՛ս վերջին գրքիս էջ 262-263-ում եւ գրչանկարը Յաւելուած Ա-ում).
ՅԱՆՈՒՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ, ՀԱՒՐ ԵՒ ՈՐԴՈ ԵՒ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳՈՅՆ, ԵՍ՝ ՏԷՐ ՍԱՐԳԻՍ ԵՒ ՏԷՐ ՎՐԹԱՆԷՍ,
[2] ԱՄԱՐԱՍԱ ԻՊԻՍԿՈՊՈՍՔ, ՀԻՄՆԵՑԱՔ ԶԵԿԵՂԵՑԻՍ Ի ԹՎԻՍ : ՟Ո՟Ղ: [=1241 թ.]: ՇԱՏ ԱՇ-
[3] ԽԱՏՈՒԹԵԱՄԲ ԻՆՉ ԶԱՒԱԳ ԽՈՐԱՆՆ ԽՓԵՑԱՒ, ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ՏԷՐ ՍԱՐԳԻՍ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ ՓՈԽ-
[4] ԵՑԱՒ: ԵՍ՝ ՏԷՐ ՎՐԹԱՆԷՍ, ԿԱՏԱՐԵՑԻ ԲԱԶՈՒՄ ԱՇԽԱՏՈՒԹԵԱՄԲ Ի ՄԵՐ ՀԱԼ-
[5] ԱԼ ԱՐԴԻՒՆԻՑ, Ի : ՟Ո՟Ղ՟Ե: ԹՎԻՍ [=1246 թ.], Ի ԴԱՌՆ ԵՒ ՆԵՂ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՅԱԶԳԷՆ ՆԵՏՈՂԱՑ,
[6] ՈՐ ԶԲԱԶՈՒՄ ԳԱՒԱՌՍ ԱՒԵՐԵԱՑ, ԵՒ ՄՆԱՑ ԱՅԼԱՍԵՌԻՑՆ ԱԹՈՌՍ ԵՒ ՎԻՃԱԿՍ
[7] {ՍՐԲՈՅՆ ԳՐԻԳՈՐԻՍԻ, ՈՐ Է ՀԱՍՏԱՏԵԱ}Լ ՍՈՒՐԲ ՆՇԱՆԱՒՍ ԵՒ ՍՈՒՐԲ ԱՋՈՎՆ ԵՒ ԳԱՒԱԶԱՆՈՎՍ,
[8] {ՎԻՃԱԿԱՒ ԵՒ ՍԱՀՄԱՆՈՎ Ի ԱՂՈՒՆՈ ԳԵ}ՏՈ ԻՆՉՈՒ Ի ԵՐԱՍԽ, ԻՆՉՈՒ Ի ԱՒԱԶՆ ԳԵՏԱՀԱՏԻ,
[9] {ՎԱԿՈՒՆԻՍ Ի ՎԱՂԱԶՆՈ ԳԵՏՈՎՆ, ՔԱՐԱ}ՏՆԻՍՆ ԽՈԶԱԲԵՐԴՈՎ, ԶԱՌԻՍՏ ԻՒՐ ԿԵՐՈՎ, ՀԱԿԱՐԻ
[10] ԻՒՐ ԿԵՐ]Ր[ՈՎՆ, ԴԻԶԱԿՈ ԲԷԼՈՒԿԱՆ ԻՒՐ ԿԵՐՈՎՆ՝ ՀԱՅՐԵՆԻՔ ԵԿԵՂԵՑՈՅՍ ՓԱՐԱԽՆ, ԳՈԴԱՆՈՑՆ
[10ա] ՀԶԱՐԱԳԵՏՈ, ՔՐԴԱԳԵՏ ԻՒՐ
[10բ] ԿԵՐՈՎՆ,
[11] ԵԿԵՂՑԱՁՈՐ ԻՒՐ ՍԱՀՄԱՆՈՎՆ, :՟՟Ա։ ԼԾՈ ՀՈՂ Ի ՏԱՀԻՍ, :՟՟Ա։ ԼԾՈ՝ Ի ՏՈՂ, :՟՟Ա։՝ Ի ԳԱՔՍ, :՟՟Ա։՝ Ի ՄՈԽԵՆ-
[12] ԻՍՆ, ԽԱԶԻՆԱՄԱՐԳ՝ ԽՈՏՈ ՏԵՂ: ՈՐ ՅԱՅՍ ՎԻՃԱԿԷՍ ԵՒ Ի ՍԱՀՄԱՆԷՍ Ի ՅԵՏ ՈՒՆԻ՝ ԿԱ՛Մ ԹԱԳԱՒՈՐ,
[13] ԿԱ՛Մ ]Յ[ԻՇ[Խ]ԱՆ, ԿԱ՛Մ ՀԱՅՐԱՊԵՏ, :՟՟Գ։ ՍՈՒՐԲ ԺՈՂՈՎՈՅՆ ՆԶՈՎԵԱԼ ԵՂԻՑԻ՛, ՅԱՍՏՈՒԾՈՅ ԵՒ ՅԱ[Մ]ԷՆ ՍՐԲՈ-
[14] Ց ԱՆԻԾԵԱԼ ԵՂԻՑԻ՛, ՄԱՍՆ ԵՒ ԲԱԺԻՆ ԸՆԴ ՅՈՒԴԱ[Յ]Ի ԵՒ ԸՆԴ ԽԱՉԵՑՈՂՍՆ ԵՂԻՑԻ՛ ԵՒ ԸՆԴ ԿԱ[Յ]ԵՆ:
Վանքի անունով Գտիչ է կոչվել նրանից վերեւ կառուցված ամրոցը, որը 9-րդ դարում Եսայի Ապու-Մուսեի նստավայրն էր։ 10-րդ դարում Դիզակում հիմնված նոր թագավորության թագավորանիստ կենտրոնն էր։ Իհարկե, ներկայացված հուշարձանները նշված 2 տարածքներում եղածների մի փոքր մասն են կազմում, բայց այսքանն էլ ամենալավ վկաներն են՝ Արցախը Հայաստան է։
Բազում փորձություններ՝ հերոսական ու կորստի, տեսած մեր հայրենիքը շենանում էր, ամենակարեւորը՝ գրեթե բոլոր բնակավայրերում հիմնանորոգվում էին հնադարյան սրբատները, կառուցվում էին նորերը: Մնում էր՝ խախաղությունը տիրեր մեր աշխարհին, որի երաշխավորը սահմանում կանգնած հայ զինվորն էր, իսկ երկիր շենացնողը հայ արարչագործ շինարարն էր ու հողագործը, մանկավարժն ու բժիշկը՝ երկրի իշխանությունների հետ ձեռք ձեռքի տված: Ցավոք, եղավ պատերազմ, եղավ ավեր ու տեղահանություն, նահատակվեցին հազարավոր քաջորդիներ, պարտվեցինք այս պատերազմում, եւ այսօր գերության մեջ են հիշատակածս բոլոր սրբությունները։ Զոհրաբ ԸՌՔՈՅԱՆ
