«Կյանքիս մեջ երկու շատ ծանր օրեր եմ տեսել: Մեկը դրանցից այն օրն էր, երբ մենք պիտի գաղթեինք մեր հայրենիքից ընդմիշտ՝ տաճիկներին թողնելով մեր տունն ու տեղը, մեր նախահայրերի գերեզմանները եւ այն բոլորը, ինչ քաղցր էր մեզ համար աշխարհում: Մի անակնկալ քամի պատուհանը բաց անելով հանկարծ մարեց մեր ճրագը, եւ մենք այլեւս ոչինչ չտեսանք: Ու սա կես դար է համարյա, որ մենք աչքը փակ դիտում ենք մեր կորցրած դրախտը մեր հոգու աչքերով:
Իմ կյանքի երկրորդ դժբախտ օրն այն էր, երբ օրը ցերեկով երկու չեկիստ եկան տունս խուզարկեցին, բաժանեցին ինձ իմ կնոջից ու երեք սիրասուն զավակներից, տարան չեկա ու երկաթե դուռը ետեւիցս փակեցին: Ես զրկված էի ապրելու համար երկու անհրաժեշտ բանից՝ Հայրենիքից ու Ազատությունից: Եվ որովհետեւ չգիտեմ, թե այդ երկու բաներից որին առաջին տեղը պետք է տալ, որին երկրորդական, այդ պատճառով էլ ատում եմ տաճիկներին ու բոլշեւիկներին հավասար ատելությամբ…»:
Լեռ ԿԱՄՍԱՐ
Լեռ Կամսարը՝ Արամ Թովմասյան ծննդյան վկայականով, հայ երգիծական գրականության երեք գագաթներից մեկն է եւ արժանիորեն է շարունակել Հակոբ Պարոնյանին եւ Երվանդ Օտյանին: Արմատներով վանեցի, որ լուսաշխարհ էր եկել հոգեւորականի ընտանիքում, եւ եթե ընթանար հոր նախանշած ճանապարհով, ապա Գեւորգյան ճեմարանն ավարտելուց հետո ինքն էլ էր դառնալու հոգեւորական՝ գուցեեւ մոռանալով ի վերուստ տրված գրողական տաղանդի մասին: Բայց լինելու էր հակառակը՝ վերադառնալու էր Վան, աշխատելու էր նախ որպես դերասան, ապա՝ հայոց լեզվի ուսուցիչ Աղթամարի Սուրբ Խաչի դպրանոցում, այնուհետեւ` Վանի մասնավոր Երեմյան վարժարանում եւ գրելու էր ֆելիետոններ: Առաջին երգիծական պամֆլետը՝ «Կամսարյան աշխարհագրությունը», տպագրվում է «Աշխատանք» թերթում, որով անմիջապես մեծ ճանաչում է ձեռք բերում հարազատ միջավայրում: Եվ այդ ճանաչվածության արդյունք է դառնում նրա գրական անունը. մի անգամ Վանում հայտնի մարդկանցից մեկը նրան տեսնում է փողոցում քայլելիս եւ գովեստի խոսքն ուժգնացնելու համար ասում է. «Կամսար չէ՝ մեծ Կամսար կամ լեռ Կամսար»: Եվ այդպես մկրտվում է երգիծաբանի գրական անունը: Բայց կյանքն այլ ընթացք էր ունենալու՝ 1915 թվական. եղեռն, կոտորածներ: Շատ բնակավայրեր անցնում են ինքնապաշտպանության: Լեռ Կամսարը զինվորագրվում է Վան-Այգեստանի ինքնապաշտպանական կռիվներին: Հայտնի է, որ երբ փլուզվում է պաշտպանության ղեկավար Արամ Մանուկյանի դիրքը, նա գալիս եւ միանում է Լեռ Կամսարին: 1917-ին գրողը հավաքագրվում է Վանի 4-րդ գնդում: Մեկ տարի անց արդեն Սարիղամիշի կամավորների մեջ էր, բայց Դրոն արգելում է նրան մասնակցել կռվին՝ ասելով. «Քեզ որ մի բան պատահի, բա մեզ ո՞վ է ծաղրելու: Գնա, այ մարդ, քո գործն ուրիշ է, դու քո գործով զբաղվի…»:
Երգիծաբանը Երեւան գաղթելուց հետո սկսում է թղթակցել կովկասյան հայատառ թերթերին, պարբերականներին, դառնում «Խորհրդային Հայաստանի» երգիծական բաժնի աշխատակիցը: Բայց սովորական հունով չէր ընթանալու տաղանդավոր անհատի ստեղծագործական կյանքը. սկսված հալածանքները պարտադրում են ամենօրյա մաքառման, կռվի՝ ընդդեմ կեղծիքի, ստի, մարդահալած ռեժիմի: Ազատությունը Լեռ Կամսարի գերագույն ձգտումն էր՝ անթաքույց արտահայտված իր գործերում՝ «մարդը երջանիկ է այն ժամանակ միայն, երբ ազատ է մտածում»: Իսկ նրա ազատությունը բռնադատվելու էր երկու տասնամյակ շարունակ՝ սկզբում Երեւանյան բանտ, այնուհետեւ՝ Վորկուտա եւ Բասարգեչար:
Բեղուն է Լեռ Կամսարի գրիչը: Չնայած, որ գրվածքների մի մասը մնացել է գաղթի ճանապարհին, նրա արխիվը երկու անգամ բռնագրավվել եւ ոչնչացվել է Չեկայի չարագործ ձեռքով, 1946-ին մեծ վնաս է հասցրել հայտնի ջրհեղեղը, այդուհանդերձ, ծանրակշիռ է նրա ժառանգությունը, անունը՝ մեծերի կողքին: Մեկ-երկու պարբերությամբ հաղորդակցվենք մարդկանց ծիծաղ պարգեւած, բայց հալածանքն ու տառապանքները ցմրուր ճաշակած մտավորականին: «Մի ազգ, որ իր գոյության ամբողջ ընթացքին միայն կոտորվել ու կողոպտվել է իրենից ուժեղ ազգերից, երեւակայությամբ մի աշխարհակործան հերոս է ծնում, որ իր սրտում կուտակված վրեժը լուծի,- գրել է երգիծաբանը,- այսպիսի հերոս է մեր «Սասունցի Դավիթը»: Այն ժամանակ, երբ մեր նախահայրերը ստեղծում էին Դավթի էպոսը, Հայաստանը, ոչինչ, էլի բավական լայն էր, բայց ներկայիս սաստիկ նեղ Հայաստանի համար շատ է մեծ, չի տեղավորվում: Բանը մեծ հերոս ստեղծելը չէ, բանն այն տեղավորելն է»:
Չափազանց հետաքրքիր եւ ինքնատիպ է հայոց դառն ճակատագրի լեռկամսարյանական ընկալումը. «Ամեն անգամ, երբ հիշում եմ թուրքահայ աղետը, լցվում եմ վրեժխնդրությամբ եւ մեկն եմ փնտրում, որ թույնս վրան թափեմ: Չեմ մեղադրում թուրքերին. ինչպես գայլը ոչխար տեսնելիս պիտի հոշոտի, այնպես էլ թուրքը հայ տեսնելիս պիտի կոտորի: Կարո՞ղ ենք գայլին մեղադրել գազանության մեջ: Ոչ: Նա բերանը կբանա ու կասի.- Այսպիսի ատամնաշար ունեցողը չի կարող խոտ ուտել, նա մեկին պիտի հոշոտի: Ես այսօր բարկացած եմ Քրիստոսի վրա…»:
Այո, գայլը պիտի հոշոտի, ինչպես իր ու իր նմանների հոգիները հոշոտեց կարմիր գաղափարախոսությունը, ինչպես իր ժողովրդին՝ թուրք բորենին: Ասել է, թե բորենու դեմ կռվելու համար նույն ատամնաշարով ինքդ էլ պիտի լինես զինված: Լինես ուժեղ եւ երկիրդ հզորացնես՝ քո մեծ հերոսներին այնտեղ «տեղավորելու» համար…
Սա է նաեւ Լեռ Կամսարի հավատամքն ու ուղերձը՝ հասցեագրված սերունդներին:
