Հայացք՝ դարի բարձունքից
ԽՍՀՄ եւ ՀԽՍՀ ժողովրդական նկարիչ, միջազգային մրցանակների դափնեկիր Մարիամ Ասլամազյանն ապրեց ուղից հարյուր գարուն։ 1906-2006 թթ.՝ փորագրված է Կոմիտասի անվան զբոսայգու՝ հայ մեծերի Պանթեոնում հանգչող գեղանկարչուհու տապանաքարին։ Եվ նրան երկարակեցություն պարգեւեց բոլոր բարիքների մայրը՝ աշխատանքը…
Ծնվել է Ալեքսանդրապոլից (Գյումրիից) ոչ այնքան հեռու, Բագրատունիների արքայանիստ Շիրակավանում (նաեւ՝ Երազգավորս), Ախուրյան գետի կանաչավետ, գեղատեսիլ աջափնյակում (այժմ սահմանի թուրքական կողմում է)։
Ջրաղացատեր եւ բազմահմուտ մեխանիկ Արշակ Ասլամազյանի շեն, հյուրասեր օջախում, ինչպես հեքիաթներում, հասակ են առել ընտանիքի յոթ աղջիկն ու միակ որդին, որոնք, բոլորն էլ բարձրագույն կրթություն ստանալով, դարձել են առաջատար մասնագետներ, երկրի ու ժողովրդի համար արժանավոր մարդիկ։ Նրանցից Մարիամն ու Երանուհին հայտնի գեղանկարիչներ դարձան։ Վաղուց նրանց շատ ստեղծագործություններ զարդարում են երեւանյան, դրեզդենյան, տրետյակովյան եւ աշխարհի ավելի քան քառասուն թանգարաններ ու պատկերասրահներ։ Որպես գեղագետ քույրերի սրտի վաղեմի փափագ՝ նրանք իրենց ստեղծագործությունների մեծագույն մասը՝ շուրջ 660 գեղանկարչական եւ խեցեգործական աշխատանքներ, նվիրաբերվեցին Լենինական (այժմ՝ Գյումրի) քաղաքին, որտեղ 1987-ից գործում է «ԱՍԼԱՄԱԶՅԱՆ ՔՈՒՅՐԵՐԻ ՊԱՏԿԵՐԱՍՐԱՀ»¬ը։
Իր արգասավոր կյանքի 95¬րդ տարում, վրձինը գրիչով փոխարինելով, Մարիամ Ասլամազյանը Մոսկվայում, ցավոք, քիչ՝ ընդամենը 500 օրինակով լույս ընծայեց «ԿՅԱՆՔԻՍ ԴԱՎԹԱՐԸ» ինքնակենսագրական հուշապատումների գիրքը (ի դեպ, մեկն էլ նկարչուհին ջերմ ընծայականով ժամանակին ինձ է նվիրել)։ Այն իրավամբ հայացք է կյանքին՝ դարի բարձունքից… «Դավթարը» այսօր էլ ընթերցվում է մեծագույն հետաքրքրությամբ, քանզի հուշապատումների գիրքը բովանդակում է 20¬րդ դարի պատմական¬ճանաչողական, հոգեւոր¬մշակութային շատ ուշագրավ նյութեր։
Առանձնապես հարուստ ու գունեղ է հեղինակի բազմաբեղուն, մեկդարյա կյանքի ճանապարհին հանդիպած անվանի մարդկանց «պատկերասրահը»՝ Նիկողայոս Մառ, Նադեժդա Կրուպսկայա, Ակսել Բակունց, Ավետիք Իսահակյան, Մարտիրոս Սարյան, Սերգեյ Մերկուրով, Վերա Մուխինա, Արամ Խաչատրյան, Ինդիրա Գանդի, Վազգեն Վեհափառ… Ճշմարիտ է՝ թեեւ նրանք իրենց հարուստ կենսագրականներով հանրաճանաչ երեւելիներ են, սակայն «Դավթարի» ընթերցողը, հեղինակի ընկալմամբ ու մեկնությամբ, նշանավոր այդ մարդկանց ճանաչում է նորովի։
Մ. Ասլամազյանի «Կյանքիս դավթարը» ռուսերեն հրատարակված գրքից իմ թարգմանությամբ ստորեւ ներկայացնում եմ «Թուրքերը Ալեքսանդրապոլում. 1918-1920 թթ.» պատումը։ Այստեղ հեղինակը սրտի կսկիծով է վերհիշում հայրենի քաղաքը գրաված բարբարոս զավթիչների հրեշավոր, անմարդկային վայրագությունները, դեպքեր, որոնց ականատեսն է եղել նուրբ, զգայուն հոգի 12-ամյա աղջնակը…
Մեկ հավելում եւս. սույն հրապարակումը, կարծում եմ, ոչ միայն պատմական¬ճանաչողական արժեք ունի, այլեւ այն սթափության եւ զգոնության անուղղակի կոչ է նախեւառաջ հայ ժողովրդի այն հատվածին, որը մեր անցյալի արյունոտ պատմության դասերից դեռեւս ճիշտ հետեւություններ չի արել եւ դեռ հավատում է… «լավ» թուրքին: Նույն Գյումրիում ոմանք կոչ են անում փակել ռուսական ռազմաբազան, որի առկայությունը, արդարացի լինենք, հայ¬թուրքական սահմանն անխախտ պահելու երաշխիքն է եղել եւ կա…
Մինչդեռ թուրքը միշտ էլ թուրք է… «Ու հեռու է մինչեւ մարդը իր ճամփան» (Հովհ. Թումանյան)։
Սերժ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ
ՄԱՐԻԱՄ ԱՍԼԱՄԱԶՅԱՆ
ԹՈՒՐՔԵՐԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼՈՒՄ. 1918-1920 ԹԹ.
Իմ հիշելով թուրքերը Ալեքսանդրապոլում եղել են երկու անգամ։ Առաջինը 1918 թվականին էր, երբ մենք ընտանյոք տեղափոխվեցինք Թիֆլիս: Երկրորդ անգամը 1920¬ին էր, քաղաքի վրա կրկին սեւ ամպեր կուտակվեցին: Թուրքերը Կարսը առնելուց հետո անկասելիորեն շարունակում էին հարձակումը, իսկ մեր բանակն այնքան արագ էր նահանջում, որ ժողովուրդը տարահանվել, հեռանալ չհասցրեց։
Ուշ աշուն էր, ձյունախառն անձրեւ էր տեղում, ամենուրեք՝ ծնկահաս ցեխ: Փախստականները, գումակը ու նահանջող բանակը իրար էին խառնվել: Սոված ու մրսած մարդիկ անիծելով ու արցունքներով աճապարում էին՝ իրենք էլ չգիտենալով թե ուր…
Հարեւան գյուղերից եկած փախստականներով լիքն էր մեր տունը: Քաղաքի մատույցներում արկեր էին պայթում, այրվում էին պահեստները: Մարդիկ ջարդում¬փշրում էին կողպեքները եւ կողոպտում խանութները: Փողոցներում դասալիքների դիակներ էին՝ վրաները փակցված «հայրենիքի դավաճաններ» մակագրությունը:
Հայրս դեռեւս տուն չէր եկել ջրաղացից, իսկ սպասելն այլեւս անհնարին էր: Հորեղբայրս մորաքրոջս ու ավագ քույրերիս հետ վճռեց հեռանալ քաղաքից, քանզի չէր կարելի դեռատի աղջիկներին թողնել թուրքերին… Հայրիկին ուշ գիշերով բերեցին տուն՝ քառասուն աստիճան ջերմելիս։ Նրան բարեկամներն էին վերցրել կես ճանապարհից: Այսպիսի վիճակում մեր տարհանվելն այլեւս հնարավոր չէր, եւ մենք մնացինք…
Ամբողջ գիշեր մարտեր էին ընթանում, եւ առատորեն անձրեւում էր: Լուսադեմին ամեն ինչ մեկեն խաղաղվեց, եւ մեռելային անդորրում հեռուներից սկսեցին մեզ հասնել փողային նվագախմբի հնչյունները, թուրքական ազգային օրհներգն էր կատարվում: Շուտով երեւացին նաեւ զորասյուները: Արշավում էր թուրքական հեծելազորը, եւ այդ գազաններից յուրաքանչյուրը թամբերին մի¬մի ցից էր ամրացրել, որոնց վրա խրված էին սպանված հայերի կտրված գլուխները… Ամենաահավոր ու նողկալի պատկերը մեծահասակ կնոջ գլուխն էր, որի երկար-ճերմակ վարսերը ծածանվում էին քամուց: Հարբած ասկյարներն իրենց հաղթանակն էին տոնում: Դա մի հրեշավոր, սոսկալի տեսարան էր:
Ամուր փակվել էին բոլոր տների դռները: Սակայն, միեւնույն է, թուրքերը խցկվում էին ամենքի տունն էլ, ջարդում, փշրում կամ այրում էին գոց դռները, աղջիկներ էին պահանջում եւ հափշտակում ինչ որ տեսնեին: Սպանում էին ում ասես եւ որտեղ ասես:
Մարտ ամսին մայրիկիս մոտ կծկանքներ սկսվեցին: Նա միշտ տանն էր ծննդաբերում՝ երկարատեւ ու տանջագին: Ամբողջ գիշերվա խավարում տառապագին ցավեր քաշեց մայրիկը եւ առավոտյան լույս աշխարհ բերեց Թամարային՝ իմ յոթերորդ քույրիկին: Ինձ ուղարկեցին մեզանից ոչ այնքան հեռու ապրող մորաքրոջը կանչելու: Փողոցի անկյունում երկար հյուսքերով փախչող մի աղջիկ տեսա, որին հետապնդում էր թուրք ասկյարը: Դժբախտը շնչակտուր նետվեց դեպի դարպասը, սակայն նրա երկայն հյուսքերից ամուր բռնեց թուրք ասկյարը եւ քարշ տվեց դեպի իրեն. աղջիկը ճչում էր, աղերսագին օգնություն կանչում, բայց ոչ ոք չհասավ… Նույն պահին հանկարծ ինչ-որ մեկը ինձ ուժով դռնակից ներս՝ անծանոթ տուն տարավ: Պարզվեց, որ մերոնցից էր, եւ նա ինձ անվտանգ տեղ թաքցրեց: Ես ընդամենը տասներկու տարեկան էի: Դրանից հետո ինձ այլեւս ոչ մի տեղ չէին թողնում կամ ուղարկում, թեպետեւ ես դեռահաս, նիհա-րիկ եւ ոչ ուշագրավ աղջնակ էի:
