Ավերված, բայց՝ վկայող ու ներկայացնող

Հայոց Խոսրով Գ թագավորը (330-338 թթ.), ով Տրդատ Գ Մեծի (287-330 թթ.) որդին էր, հայտնի էր նաեւ Խոսրով Կոտակ անունով։ Գահ բարձրանալուց անմիջապես հետո որսասեր թագավորը Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգում՝ Գեղամա լեռնավահանի եւ Մերձարաքսյան լեռնաշղթաների միջեւ սկսեց անտառի ստեղծումը։ 5 տարվա ընթացքում, ըստ Քերթողահայր Մովսես Խորենացու, Խոսրովի գահակալության ժամանակ Գառնու ամրոցից մինչեւ Դվին կատարվել են անտառատնկումներ։ Անտառի մի մասը կոչվել է «Տաճար մայրի», իսկ մյուսը՝ «Խոսրովակերտ», որը մինչեւ Երասխ էր հասնում։ «…Թեպետ նա մարմնով փոքր էր, բայց ոչ Ալեքսանդր Մակեդոնացու չափ, որ միայն երեք կանգուն հասակ ուներ, որ (սակայն) չէր խափանում նրա հոգու աշխույժը։ Իսկ սա, անփույթ լինելով քաջությամբ եւ բարի հիշատակների՝ զբաղված էր զբոսանքով, թռչնորսությամբ եւ այլ որսերով, որի համար էլ նա անտառ տնկեց Ազատ գետի մոտ, որ մինչեւ այսօր էլ կոչվում է նրա անունով» (Մ. Խորենացի, էջ 248, Երեւան 1981 թ.)։

Այս անտառները պահպանվել են եւ հասել մեր օրերը։ Ի պատիվ Խոսրով թագավորի, անտառը կոչվում է «Խոսրովի անտառ»։  1958 թ. Խորհրդային Հայաստանի այս մասի չոր նոսրանտառային, ֆրիգանային եւ կիսանապատային լանդշաֆտների, բուսական եւ կենդանական եզակի համարվող տեսակների պահպանության նպատակով ստեղծվել է «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցը։ Այս տարածքը հարուստ է նաեւ պատմամշակութային հուշարձաններով։ Վաղ միջնադարից մինչ 19-րդ դար այստեղ ստեղծվել են վանական համալիրներ, կառուցվել են եկեղեցիներ ու մատուռներ, գոյություն են ունեցել բնակավայրեր, որոնք, բնական է, ունեին իրենց հանգստարանները, եկեղեցիները։ Անտառային տարածքը նաեւ ուներ պաշտպանական հիանալի հնարավորություն, եւ պատահական չէ 2 հզոր ամրոցների գոյությունը։ Առավել հզոր ամրոց էր Կաքավաբերդը (Գեղի բերդ, Քեղի բերդ, Թաթուլի բերդ), գտնվում էր Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Մազազ գավառում, Ազատ գետի աջ ափին։ Առաջին անգամ հիշատակում է Հովհաննես Դրասխանակերտցին (9-10-րդ դդ.)՝ որպես Բագրատունիների տոհմական տիրույթ։ 11-րդ դարում Կաքավաբերդ ամրոցն անցել է Պահլավունիների, իսկ 12-13-րդ դարերում՝ Պռոշյանների տոհմին։ Դրասխանակերտցին գրում է, որ 924 թ. Գեղիի վրա է հարձակվել արաբ զորավար Բեշիրը եւ պարտվել Գեւորգ Մարզպետունուց։ Իր «Պատմութիւն Հայոց» գրքում Դրասխանակերտցին գրում է.  «Իսկ Բշրն այն ամօթ զանձամբ արկեալ՝ ջանայր վրէժ փոխանակ այնր պահանջել, եւ դեպ ուղիղ գնացեալ յամրոցն Գեղայոյ, զի թերեւս անզգուշաբար՝ ի վերայ հասեալ՝ ստնանել ինչ նմա մարթասցէ. սակայն եւ անտի եւս ձեռս ի գլուխ ելանէլ։ Վասնզի Գեորգն (խոսքը Գեւորգ Մարզպետունի իշխանի մասին է.- Զ. Ը.) այն, զորմէ նախն պատմեցաք վասն մարտի քաջութեան նորա, ըստ դիպաց իմն յամրոցի անդ հանդիպեցավ…»։ Գեղին վերջին անգամ հիշատակվում է 1224 թ., երբ Գառնու մոտ մարտում պարտված Իվանե Զաքարյանը պատսպարվել է այնտեղ։ Այս մասին իրենց գրքերում գրեթե նույն բովանդակությամբ գրել են 13-րդ դարի պատմիչներ Կիրակոս Գանձակեցին ու Ստ. Օրբելյանը։

Սյունիքի պատմիչը տեղեկացնում է. «…Ապա գալով (Սուլթան Ջալալադնը.- Զ. Ը.) Այրարատյան նահանգը, բանակ է դնում այնտեղ: Այդ պատճառով Իվանե Աթաբեկը հավաքում է Հայաստանի եւ Վրաստանի ռազմական բոլոր ուժերը եւ կամենում բախվել նրա հետ… Իրենց համար դետք ու ազդարարիչ են նշանակում ոմն Շալվեի ու Գրիգոր կոչնակին, որոնք, տեսնելով Խորասանի զորքի խիստ նվազ լինելը, մեր զորքին ազդարարում են՝ հարձակվեցե՛ք։ Բայց հաղթանակները տնօրինող աստված կամենում էր ոչնչացնել անօրինացած ու ամբարտավանացած ժողովրդին, եւ ազդարարողների այդ ասածը սրանց ականջներում փոխվեց «փախե՛ք»-ի։ Սրանք էլ, այնտեղ թողելով իրենց կարասիներն ու վրանները… գահավիժեցին Գառնու ձորի մեծ քարափի փլվածքներից… կործանվեցին, միայն Իվանե Աթաբեկը, տասը մարդով մի կերպ ազատվելով, ընկավ Գեղե ամրոցը» (Ստ. Օրբելյան, «Սյունիքի պատմություն», էջ 321, Երեւան 1986 թ.)։

Ընդհանրապես՝ «Խոսրովի անտառ» արգելոցում հաշվառված է 312 հուշարձան, որոնցից 29-ը՝ վանքեր, եկեղեցիներ, մատուռներ, 19-ը՝ բնակատեղի, 2-ը՝ ամրոց, 222-ը՝ խաչքարեր եւ տապանաքարեր, 40-ը՝ այլ բնույթի միջնադարյան հուշարձաններ, որոնք կիսավեր վիճակում են։ Տարածքի հուշարձաններից 1212-1217 թթ. կառուցված Աղջոց վանքը (Աղջկուց վանք, Աղջսվանք, Աղջոտ վանք, Աղջոց Սուրբ Ստեփանոս, Աղջուց, Աղչոց վանք, Սուրբ Ստեփանոս վանք) եւ Հավուց Թառը միջնադարում մեծ դեր են ունեցել հայ մշակույթի եւ հոգեւոր կյանքում։ Այսօր դրանք ավերակ վիճակում են, սակայն պատմում են հայոց միջնադարյան բարձր զարգացած եկեղեցաշինության, ճարտարապետության, շինարարության մասին։ Հավուց Թառ վանական համալիրը հայտնի է նաեւ Ամենափրկիչ, Արունեց եկեղեցի, Դարունեց եկեղեցի, Դարունից վանք, Կարմիր վանք, Կզըլվանք, Հայոց Թառ, Հայվոց Թառ, Հայու Թառ, Հավոց Թառ, Հավու Թառ, Հավուց Թառի Ամենափրկիչ անուններով: Այս վանական համալիրը 10-րդ դարում է համահռչակվել, սակայն 14-րդ դարի մի հիշատակարանում, որը պատկանել է Հավուց Թառի վանահայր Նաթանայել եպիսկոպոսին, գրված է. «Շինեացաւ սուրբ եւ հռչակաւոր բազմաժողով մեծ մենար[ան]ն Հայոց Թառ ի սուրբ թարքմանչացն’ ի Սահակ Հայրապետէ Հայոց եւ ի Մեսրոփ վարդապետէ ԴՃ եւ ԻԳ (426) ամի ծնընդեանն Քրիստոսի, ի թագաւորութեանն Հայոց Վռամշապ[հ]ոյ, ի թագաւորութեան Հոռոմոց Արկադէոսի եւ Ոներիոսի, եւ ի պատիրարգութեան Յոհաննու» (Կ. Մաթեւոսյան, «Սամվել Անեցու ժամանակագրության ձեռագրերը…», էջ 131-134): Վանական համալիրը Գառնի գյուղից արեւելք՝ Գողթ գյուղի դիմաց է՝ Ազատ գետի ձախակողմյան բարձրադիր ափին։ Գառնո տաճարից էլ երեւում է Հավուց Թառը՝ թառած բարձունքին։

Առաջին անգամ այս հնավայրում եղել եմ 31 տարի առաջ։ 2021 թ. ամռանը կրկին եղավ հնարավորություն՝ լինել հայոց այս սրբավայրում եւ հիանալ մեր պապերի ստեղծածով։ Մինչ վանքի պարիսպներին հասնելը ճանապարհին կանգուն են միջնադարյան մի քանի հրաշակերտ խաչքարեր, որոնցից ամենամեծի եւ կատարյալի մոտ աղբյուր կա։ Մտնելով վանքի տարածք՝ արդեն շփոթվում ես, չգիտես՝ որտեղից սկսել, ու մեծ ժամանակ է պետք՝ ծանոթանալու միջնադարյան այս սրբավայրի գոնե փոքր պատմությանը։ Ամենուրեք խաչքարեր են, ավերակ շինություններ՝ եկեղեցիներ, օժանդակ կառույցներ, բազում արձանագրություններ՝ խաչքարերին, շինությունների պատերին, քարակերտ հսկա սյուներին… Վանական համալիրն այժմ «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցի հսկողության տակ է։ Միջնադարում այստեղ բարձրացել են Ազատ գետի վրա 11-րդ դարում կառուցված կամարակապ քարե կամրջով, որը Գառնի գյուղը կապում է գետի ձախ ափին գտնվող Հավուց Թառ եւ այլ նշանավոր վանական համալիրների եւ հուշարձանների հետ: Կառուցված է կրաշաղախով կապակցված բազալտով, իսկ թաղը եւ ճակատային որմնակամարները` կարմիր եւ սեւ սրբատաշ տուֆե շարվածքով: Կամուրջը 17-18-րդ դարերի ընթացքում մի քանի անգամ վերանորոգվել է, հիմնանորոգվել է 2012 թ.։ Հնարավոր է՝ կառուցվել է հատկապես Հավուց Թառ հասնելու նպատակով, իսկ հետագայում արդեն ավելի լայն կիրառում է ունեցել։ Վանական համալիրի Սուրբ Ամենափրկիչ-Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է 1013 թ. Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու կողմից։ Սրբատան հարավային պատի արտաքին երեսին Հավուց Թառ վանքի միաբան Քուրդ Հովհաննեսի փորագրած (ինչպես նաեւ արտագրած) վիմական արձանագրությունում ասվում է, որ Գրիգոր Մագիստորոսը 1013 թ. կառուցել է այս եկեղեցին, որպես «…ՀԱՆԳՍՏԱՐԱՆ եւ ԱՒԹԱՐԱՆ ԱՆՁԵՌԱԳՈՐԾ ՍՈՒՐԲ  ՊԱՏԿԵՐԻՆ ՅԻՍՈՒՍԻ ՔՐԻՍՏՈՍԻ Ի ՓԱՅՏԻՆ… ՀՐԱՄԱՆԱՒ ՄՕՐ ՏԵԱՌՆ ՄԵՐՈՅ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ»։

Ամբողջովին սրբատաշ կարմիր տուֆից եւ կրաշաղախով կառուցված եկեղեցին եղել է գմբեթավոր։ Ունեցել է ուղիղ քառանկյունի, արեւելքից արեւմուտք քիչ երկարաձիգ հատակագիծ։ Պահպանված մուտքն արեւմտյան կողմից է, որը տանում է գավթի ներսը։ Ներկայումս պահպանվել է միայն եկեղեցու հարավային պատի կենտրոնական մասը։ Գրիգոր Պահլավունու նախաձեռնությամբ կառուցվել են նաեւ Բջնիի Սուրբ Աստվածածինը (1031 թ.), Կեչառիսի Սբ Գրիգոր Լուսավորիչը (1033 թ.)  եւ այլ եկեղեցիներ։ Վանական համալիրն ունեցել է նաեւ պաշտպանական նշանակություն, միջին՝ կենտրոնական հատվածը պարսպապատ է։ Պարիսպը ձգվում է վանական համալիրի արեւելյան խմբի շուրջը՝ քառակուսի հատակագծով։ Պատերը շարված են անմշակ, տարբեր մեծության լեռնաքարերից՝ ցեխով մածուցված։ Պատերի մեջ օգտագործված են խաչքարերի բազմաթիվ քանդակազարդ բեկորներ եւ այլ քարեր, ոմանց վրա կան արձանագրության կտորներ։ Պարսպապատերի հաստությունը 1.5 մետր է, բարձրությունը՝ մինչեւ 8 մետր։ Գլխավոր մուտքը հարավային կողմից է, մեկ այլ մուտք էլ բացվում է արեւելյան կողմից։ Երկու մուտքերն էլ արտաքուստ ուղղանկյուն են, ներսից կամարակապ, առանձին ճակատակալ քարերով։ Հարավային մուտքի ճակատակալ քարը կիսակլոր է, իսկ արեւելյան մուտքինը՝ երկարավուն։ Ներքուստ երկու մուտքերի վերնամասում ագուցված են խաչքարեր՝ հարավային 1 հատ, իսկ արեւելյանին՝ 3 խաչքար։ Ժամանակի ընթացքում, հատկապես 1679 ու 1840 թթ. տեղի ունեցած երկրաշարժներից եւ՛ պարիսպներն են վնասվել, եւ՛ շատ են տուժել եկեղեցիներն ու օժանդակ շինությունները։  Համալիրը, ըստ հատակագծի, բաղկացած է իրարից 100, 250 եւ անգամ 500 մետր հեռու գտնվող երկու հիմնական եւ հարակից հուշարձանախմբերից: Առաջին հուշարձանախումբը՝ գլխավորը, պարիսպներով շրջափակված հատվածն է, որի ներսում մի քանի շինություններ կան: 1679 թ. երկրաշարժից հետո Ամենայն հայոց կաթողիկոս Աստվածատուր Համադանցին (1715-1725)  նախաձեռնել է ավերված հին եկեղեցու եւ գավթի քարերով նույն տեղում մի նոր եկեղեցի կառուցել (1721 թ.): Նախկին՝ 5-րդ դարում կառուցված եկեղեցու ավերակներն անհետացել են, ծածկվել են հողի շերտով կամ մնացել նոր կառուցվածի տակ: Պահպանվել է միայն Քեղվա բերդի Գեւորգ իշխանի կառուցած Կաթողիկեի հարավային պատը, որքանով դա պատակից է մեկ այլ կառույցի: Գմբեթավոր դահլիճի հորինվածքով կառույցի շինարարությունը չի ավարտվել:

Երկրորդ հուշարձանախումբը, որի կենտրոնում է 13-րդ դարում կառուցված «Բլրի եկեղեցին», գլխավոր համալիրի արեւմտյան կողմում է՝ բլրի վրա։ Այս սրբատունը ներքուստ խաչաձեւ, անկյուններում ավանդատներով գմբեթավոր շինություն է, պատերը` բազմագույն քարերով: Եկեղեցուն հարավից պատակից են երկու թաղածածկ մատուռներ: Շուրջը կան մի քանի տասնյակ խաչքար ու տապանաքար։ Եկեղեցին նույնպես վնասվել է երկրաշարժներից եւ կիսավեր վիճակում է։  Երրորդ հուշարձանախումբը գլխավոր համալիրից շուրջ 250 մ արեւելք է, որտեղ կիսականգուն է 1213 թ. կառուցված Ս. Կարապետ մատուռը, իսկ շուրջը կան խաչքարեր ու տապանաքարեր: Այս մատուռը կարծես վերեւից հսկում է ողջ համալիրը։ Հյուսիսային պատի վրա փորագրված արձանագրության համաձայն այն կառուցել են Սոսթանես, Մատթեոս եւ Գրիգորես կրոնավորները՝ իրենց ուսուցիչներ Սեթի եւ Սիեւոնի ու այլ ննջեցյալների գերեզմանների վրա՝ 1213 թ.։ Ամբողջ կառույցը կապտագույն բազալտի սրբատաշ քարերով է՝ կրաշաղախով մածուցված։ Արեւմտյան պատի մեջ, արտաքուստ դրված են քանդակազարդ փոքր խաչքարեր։ Սալահատակված է, տանիքը պատված է սալաքարերով։ Մատուռի հարեւանությամբ կա որմնափակ խաչքար։ Այս հատվածում հողը սահում է, եւ սողանքի պատճառով խարխլվել են մատուռի պատերը, հարավայինը գրեթե ծածկվել է հողով։

13-րդ դարից սկսած՝ հատկապես Եղիա վարդապետ վանահոր  օրոք, Հավուց Թառը եղել է Այրարատ աշխարհի խոշոր կրթամշակութային կենտրոն։ Այստեղ հատուկ ուշադրություն են դարձրել նաեւ երաժշտական ուղղվածությանը. առաջնորդի ղեկավարությամբ ձեւավորվել էր երգչախումբ։ Կրթության կենտրոն լինելուց բացի, Հավուց Թառը եղել է խոշոր գրչության կենտրոն։ Այստեղ կազմված ձեռագրերից հնագույնը թվագրվում է 1214-ով։ Հայերեն հնագույն ամբողջական ավետարաններից մեկը՝ նշանավոր «Վեհամոր ավետարանը», որը ենթադրաբար 7-րդ դարի մատյան է, մինչեւ 1294 թ. պահվել է Հավուց թառում։ Այժմ այդ Ավետարանի վրա են երդվում ՀՀ նախագահները։

Եղիա վարդապետը եղել է 1206 եւ 1207 թթ. Լոռեի եւ Անիի եկեղեցական ժողովների մասնակիցներից, որոնց թվարկելիս պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին գրում է. «Հավուց Թառի Եղիան, որ իր վանքի պաշտամունքային արարողությունը գեղեցիկ կերպով կարգավորեց, այսինքն՝ ամենքը միանման պետք է հնչեն՝ բարձր կամ ցածր, եւ ոչ թե ընկերը պետք է նվաստացնի ընկերոջ…»։ Ստ. Օրբելյանը «Սյունիքի պատմություն» գրքում՝ «Արեւելյան աշխարհի եպիսկոպոսների, վարդապետների եւ իշխանների միաբանական ստորագրությունների թուղթը» գլխում (էջ 362) անդրադառնում է Հավուց Թառին՝ գրելով. «Ես՝ Հավուց Թառի եպիսկոպոս Տեր-Մխիթարս, անխախտ միավորությամբ համամիտ եմ վերոգրված այս դավանությանը՝ մինչեւ մահ, եւ սուրբ հայրերի անեծքներով նզովում եմ չդավանողներին»։ 17-րդ դարի երկրորդ կեսերին Հավուց Թառը դարձյալ գործել է որպես կարեւոր հոգեւոր ու կրթական կենտրոն: 17-րդ դարի պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին իր «Պատմություն» գրքում մի քանի անգամ հիշատակում է այս սրբավայրի մասին։ Գրելով փիլիսոփա Սիմոն Վարդապետի մասին, ով Սպահանից եկել էր Էջմիածին, նշում է. «…Նա (Փիլիպոս կաթողիկոսը.- Զ. Ը.) ըստ նրանց (երեւանցի քահանաների եւ ժողովրդի) խնդրանքի՝ այդպես արեց. ուղարկեց նրանց վանքը, որ Գառնիի գավառում էր Ամենափրկիչ անունով, որ կոչվում է նաեւ Հավուց Թառ»։

Այսօր մեր հայրենիքի բոլոր կողմերում կան Հավուց Թառի ճակատագրին արժանացած վանքեր ու եկեղեցիներ։ Այս սրբավայրերը, բացի ուխտատեղի լինելուց, դարձել են նաեւ զբոսաշրջիկների այցելության վայրեր, այսինքն՝ մեր պատմությունը, ճարտարապետությունը, երբեմնի ծաղկուն եկեղեցաշինությունն աշխարհին ներկայացնող վկաներ։