Ժամանակների փորձությունների միջով անցած մշակութային յուրաքանչյուր կառույց, հաստատություն կամ օջախ, որ շարունակում է իր առաքելությունը նաեւ մեր օրերում, խոսում է այն նվիրյալների մասին, ովքեր ջանք ու եռանդ չեն խնայել դրանց կայացման, կենսունակության, զարգացման ու հետագա ընթացքի համար: Ասել է թե՝ երախտագիտության արժանի դեմքեր են նրանք՝ լուսարար ու լույսի, գեղեցկի ծարավ այդ մարդիկ, որոնցից մեկն էլ ռեժիսոր, բեմադրիչ, դերասան, ժողովրդական արտիստ Ամո Խարազյանն է, որի անունով կոչվում է հայոց երբեմնի հնօրյա մայրաքաղաք Արտաշատի պետական դրամատիկական թատրոնը: Պատեհ է առիթը հիշատակելու նրանց՝ թատրոնի ակունքներում եղածների անունները՝ Դանիել Միլիտոնյան, Կոստյա Դարբինյան, Ցոլակ Սողոմոնյան, Լյուսի Թառայան, Ասյա Աքուլյան, Սոս Մարտիրոսյան, այլք, ովքեր ներկայացումներ են տվել թատերասերների համար, «Պատվի համար»-ում Էլիզբարովի դերը մարմնավորելու համար հրավիրել մեծանուն դերասան Հովհաննես Աբելյանին՝ քաղաքի մուտքի մոտ նրան դիմավորելով ժողովրդական ցնծությամբ:
Անուրանալի է վերոնշյալ նվիրյալների ու նրանց հաջորդածների դերն Արտաշատի թատրոնի պահպանման, զարգացման գործում, բայց դրա գոյատեւումն առավելապես պայմանավորված է Ամո Խարազյան թատերական գործչի անձնվեր գործունեությամբ: Իսկ ի՞նչ ճանապարհ է անցել նշյալ թատրոնն իր անվամբ անվանակոչելու արժանացած արվեստագետը. ծնվել է վրաց մայրաքաղաքում, ավարտել ժամանակին կրթական դարբնոց հանրահայտ Ներսիսյան դպրոցը, վաղ հասակից հրապուրվել թատրոնով: Դեռ անմորուս՝ տասնվեց տարեկանում մեկնել է Մոսկվա եւ հայրական կամքին հակառակ՝ ընդունվել Նեմերովիչ-Դանչենկոյի ֆիլհարմոնիան: Երկու տարվա ուսումնառություն, ծանոթություն գեղարվեստական թատրոնի ապագա ռեժիսոր Գեւորգ Բուրջալյանի հետ, ով ժողովրդական թատրոնի ստեղծման նպատակ ուներ:
1899 թվական. տասնիննամյա Ամո Խարազյանը վերադառնում է Թիֆլիս եւ սկսում ներկայացումներ բեմադրել Ավճալայի բանվորական լսարաններում՝ այս կերպ, փաստորեն, դնելով հայ ժողովրդական թատրոնի հիմքը: Այնուհետեւ թատերախաղեր է ներկայացնում Հավլաբարի լսարանում՝ քաղաքի այն թաղամասում, որտեղ առավելապես հայեր էին ապրում: Հետագայում Ստեփան Շահումյանի խորհրդով ներկայացումներ է բեմադրում նաեւ հայահոծ ու հայակեր Բաքվում: Բայց միայն ներկայացումներ տալը չէր երիտասարդ ու եռանդաշատ գործչի առաքելությունը՝ ստեղծում է բազմաթիվ թատրոններ ու թատերախմբեր. 1909-ին հիմնադրում է «Նոր դրամա» թատրոնը՝ սեւեռվելով ներկայացումների գեղարվեստական կատարելության, նկարչական ու երաժշտական ձեւավորումների խնդիրների վրա: «Նոր դրամա»-ին, սակայն, երկարատեւ գործունեություն չէր վիճակված. 1914-ին անդառնալիորեն իջնում է թատրոնի վարագույրը, դռները՝ փակվում: Խարազյանը տեղափոխվում է Զուբալովի ժողովրդական տան թատերական սեկցիա, ներկայացումներ բեմադրում աշխատավոր թատերասերների համար: Ապա աշխատում է պրոլետկուլտի թատերախմբում:
Հայաստանում քաղաքացիական կռվի տարիներին բեմարվեստին նվիրված թիֆլիսահայ ռեժիսորը ղեկավարում է հայաստանյան հեղափոխական թատրոնը, 1921-ին կազմակերպում Երեւանի Գավգործկոմի, 1922-ին՝ ՀԽՍՀ Քաղլուսվարի, 1925-ին՝ «Ազատ կոլեկտիվ» շրջիկ թատերախմբերը Ղարաքիլիսայում՝ այժմյան Վանաձորում, ելույթներով շրջագայում հանրապետության ողջ տարածքով մեկ: Այս թատերախումբը 1926-ին կոչվելու էր Գյուղշրջիկ թատրոն, 1928-ին վերանվանվելու Պետական շրջիկ թատրոն, 1933-ից՝ Ամո Խարազյանի անվան պետական շրջիկ թատրոն:
1949-ից իր կոչմանը հավատարիմ արվեստագետը գործունեությունը շարունակել է հայոց սուրբ քաղաքի՝ Էջմիածնի թատրոնում, որը գործել է ընդամենը երեք տարի: Իր ղեկավարած տարբեր թատրոններում Ամո Խարազյանը բեմադրել է ավելի քան 100 ներկայացում՝ «Հացի խնդիր», «Թշնամիներ», «Գայլեր եւ ոչխարներ», «Ավազակներ», «Խաթաբալա», «Էսթեր՝ դուստր Իսրայելի», «Ուրիել Ակուստա», «Սամվել», «Ոճրագործի ընտանիքը», «Երվանդ Բ»: Այս ցանկը կարելի է երկար ու երկար շարունակել… Դերասան Խարազյանը մարմնավորել է շուրջ 300 դեր՝ Սամվել, Էլիզբարով, Լաերտ, Զամբախով, Կորրադո, Արշակ, Բանաստեղծ, Յազոն՝ հանրահայտ պիեսների գլխավոր հերոսների կերպարներ, որոնց մարմնավորելը սակավաթիվ ընտրյալների է բախտ վիճակվում…
Անուրանալի, անկորնչելի է Ամո Խարազյանի ծանրակշիռ վաստակը հայ թատերական արվեստում: Ուստի բնավ էլ պատահական չէ, որ 1955-ից նրա անունով է կոչվում վաղնջական ժամանակներում «Բաքոսուհիներ» ներկայացրած քաղաքի թատրոնը, մշակութային օջախ, որը ջերմանում է նաեւ մեծերի շնչառությամբ…
