«Թանգարանային գիշեր» համաեվրոպական օրը յուրահատուկ մշակութային իրադարձություն է, որն անցկացվում է ամեն տարի՝ մայիս ամսվա 3-րդ շաբաթ օրը։ Արդեն 55 տարվա պատմություն ունի Վայոց ձորի մարզկենտրոն Եղեգնաձորի երկրագիտական թանգարանը, որը եւս մասնակցում էր «Թանգարանային գիշերվան»։ Հնագիտության ցուցասրահում կազմակերպվել էր «Հայկական Քաշաթաղ» լուսանկարների ցուցահանդեսը։ Ներկայացված էին հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի «Արցախի կամուրջները» շարքը, Զոհրաբ Ըռքոյանի՝ 20 եւ ավելի տարիների ընթացքում Քաշաթաղի շրջանում գոյություն ունեցող հայոց պատմական հուշարձանների մի մասի եւ Կերեն գյուղի դամբարանադաշտում Արտակ Գնունու կատարած պեղումներից հայտնաբերված հնագիտական նյութերի լուսանկարները։
Թանգարանի կրտսեր գիտաշխատող Ալինա Մկրտչյանը սիրով ծանոթացրեց ցուցադրվող նմուշներին։ Թանգարանն ունի ցուցանմուշների մեծ ու հարուստ հավաքածու՝ սկսած Ք. ա. 1-ին հազարամյակից։ Թանգարանում պահվում են Վայոց ձորի մարզից, հատկապես Եղեգնաձորի տարածաշրջանից հայտնաբերված եզակի նմուշներ։ Գիտաշխատող Կարինե Ստեփանյանը տեղեկություններ տվեց հետագա աշխատանքների մասին։ Թանգարանի տնօրեն Կարեն Ազատյանը ողջունեց ներկաներին, ներկայացրեց օրակարգը, եւ սկսվեց միջոցառումը։ Այնուհետեւ հանդես եկավ «Ատգեն Արմենյան» հիմնադրամի երգչախումբը` ղեկավար Մարո Սիմոնյանի ղեկավարությամբ։ Երգչախմբի սաները կատարեցին մի շարք՝ Կոմիտասի մշակմամբ մեզ հասած ժողովրդական երգեր։ Բուն միջոցառման առաջին թեման հայկական խաչքարերն էին։ Թանգարանի էքսկուրսավար, նկարիչ-ձեւավորող Արտավազդ Խաչատրյանը «Խաչքարը որպես հայ մշակույթի եւ ինքնության ինքնատիպ խորհրդանիշ» սեմինարով ներկայացրեց խաչքարերի տեսակների, նշանակության եւ ծագման մասին։ Պատմեց, թե ինչ զարգացման ընթացք է ունեցել հայկական խաչքարագործությունը, խաչքարերի օրհնության ծիսակարգի մասին։ Թանգարանի միջանցքում՝ անմիջապես մուտքի դիմաց, ցուցադրվում է հայ միջնադարյան վարպետ Մոմիկի գլուխգործոց-խաչքարերից մեկը, որը, լինելով եզակի նմուշ, վերջերս ցուցադրվել է նաեւ Լուվրում։ Ա. Խաչատրյանը պատմեց ասեղնագործ խաչքարի կերտման տեխնոլոգիաների, Մոմիկի ստեղծած խաչքարերի առանձնահատուկ գծերի մասին։ Համեմատություններ ու ընդհանրություններ ներկայացրեց 13-րդ դարի հայ մյուս նշանավոր խաչքարակերտ վարպետ Պողոսի գործերի հետ, որոնք Գոշավանքում են։ Հատկանշական է, որ հայ հոգեւոր հայրերը հեթանոսությունից նոր քրիստոնեական դավանանք ընդունած հասարակ մարդկանց Աստծուն մոտեցնելու համար ընտրել են հենց խաչի սիմվոլը, եւ նաեւ խաչքարերի միջոցով են կարողացել ոչ տառաճանաչ մարդկանց ներկայացնել Աստվածաշունչը։ Այս եզակի խաչքարը քանդակված է երեք հարթությամբ, ուղղանկյունաձեւ, կենտրոնում օվալաձեւ խորշի մեջ թվում է ասեղով քանդակված զարդանախշ խաչ կա, նրանից ներքեւ տիեզերքը կամ հավերժությունը խորհրդանշող գմբեթաձեւ զարդանախշեր են։ Կենտրոնական խաչի երկու կողմերում վեցական շեղանկյունների մեջ պատկերված են առաքյալների դիմապատկերները՝ մինչեւ գոտկատեղը, միեւնույն հագուստով, բոլորի ձեռքին գիրք, որոնց վրա հնարավոր է՝ նույն առաքյալների անուններն են եղել, սակայն դարերի ընթացքում գրերը ջնջվել են՝ բացառությամբ ձախ կողմի՝ առաջին եւ երկրորդ առաքյալների, որոնց գրքերի վրա կարդացվում է. «Պետրոս», «Անդրեաս»։ Խաչքարի վերեւի մասում «Քրիստոսը փառքի մեջ» պատկերաքանդակով հնգաթեւ կամարակապ խորշն է։ Գահին բազմած Քրիստոսն աջ ձեռքով օրհնում է, իսկ ձախ ձեռքին գիրք կա, որի երեսին գրված է. «Ես եմ լույսն աշխարհի»։ Քրիստոսի երկու կողմերում ավետարանիչների խոհրդանշաններն են՝ մարդը՝ Մատթեոսի, արծիվը՝ Հովհաննեսի, առյուծը՝ Մարկոսի, եւ ցուլը՝ Ղուկասի պատկերներով։ Խաչքարի քիվին կա մեկ տող արձանագրություն. «Օգնեա Քրիստոս Աստված պայծառագեղ իշխանացն Բուրթելին եւ Բուղտային»։ Կոթողի ներքեւում քառակուսի փոս է, միջին անցք, որի երկու կողմերում՝ Թամթա խաթունի պատվիրած հնգատող արձանագրությունը. «Այս նշան է մարդկության փրկության համար խաչված տեր Աստծո որդի Քրիստոսի՝ հույսով կանգնեցված քրիստոսասեր իշխանուհի Թամթա խաթունի կողմից ի հիշատակ մեծափառ իշխան Էլիկումի եւ իր որդիների՝ Բուրթելի եւ Բուղտայի արեւշատության համար»։
Միջոցառման 2-րդ մասը նվիրված էր Արցախի Քաշաթաղի շրջանի պատմամշակութային հուշարձաններին։ Ցուցադրությունը կազմակերպվել էր մարզային կրթության, մշակույթի եւ սպորտի վարչության, թանգարանի տնօրինության եւ Քաշաթաղի շրջվարչակազմի աշխատակազմի կրթության, մշակույթի, սպորտի եւ երիտասարդության հարցերի բաժնի վարիչ Վարդուշիկ Մովսիսյանի նախաձեռնությամբ։ Մինչ ցուցադրության սրահ անցնելը՝ «Հայկական Քաշաթաղ» լուսանկարների հեղինակ, Արցախի Քաշաթաղի շրջանային «Մերան» պաշտոնաթերթի գլխավոր խմբագիր Զոհրաբ Ըռքոյանն ամփոփ ներկայացրեց Արցախի Քաշաթաղի շրջանի պատմությունը՝ հղումներ անելով մի խումբ պատմիչների, մերօրյա պատմաբանների, հնագետների, ներկայացրեց սեփական ուսումնասիրություններից։ Ամփոփ ներկայացրեց նաեւ իր հեղինակած ու վերջերս Մայր Աթոռի հրատարակչության կողմից լույս տեսած «Հայոց Քաշաթաղ» գիրքը, որում կարելի է ծանոթանալ Քաշաթաղի տարածքում հայտնաբերված հայկական հարյուրավոր հուշարձանների՝ վանքեր, եկեղեցիներ, վանական համալիրներ, ամրոցներ, խաչքարեր եւ այլն։ Այնուհետեւ հեղինակը անցկացրեց տուր ներկաների համար, որոնց մեջ էին Վայոց ձորի մարզպետի օգնական Արմինե Ասատրյանը, փոխմարզպետի օգնական Հրաչյա Հովհաննիսյանը, մարզպետի աշխատակազմի գլխավոր քարտուղար Արսեն Կարապետյանը, կրթության, մշակույթի եւ սպորտի վարչության պետ Տատյանա Պոլուդնիցինան, թանգարանի տնօրինությունն ու աշխատակազմը, դասախոսներ եւ ուսանողներ Վայոց ձորի տարածաշրջանային պետական քոլեջից, Եղեգնաձորի գեղարվեստի դպրոցից, դպրոցականներ Եղեգնաձորի ավագ դպրոցից, այլ կրթօջախներից, այժմ Վայոց ձորի մարզում բնակվող քաշաթաղցիներ, հյուրեր։ Մանրամասն ներկայացրեց յուրաքանչյուր հուշարձանը, պատասխանեց ներկաների հարցերին։ Տեղեկացրեց՝ սա տվյալ լուսանկարների 7-րդ ցուցադրությունն է։
Առաջին անգամ «Հայոց Քաշաթաղը» ցուցադրությունը կայացել է Երեւանում՝ Հովհաննես Թումանյան թանգարանում՝ տնօրեն Անի Եղիազարյանի նախաձեռնությամբ ու աջակցությամբ, 2021 թ. մայիսի 18-ին՝ Քաշաթաղի շրջկենտրոն Բերձորի ազատագրման 29-ամյա տարեդարձին նվիրված։ Զ. Ըռքոյանը կարեւորեց նման ցուցադրությունների իրականացումը, քանի որ մեր հայրենակիցները, որոնք տարբեր պատճառներով չեն ճանաչում իրենց հայրենիքը, պետք է տեսնեն եւ իմանան մեր պատմամշակութային ժառանգության մասին, հատկապես Արցախի հայկական հետքի մասին, որն այսօր ջանասիրաբար խեղաթյուրում են թշնամիները։ Իր ելույթում Վարդուշիկ Մովսիսյանը նույնպես անդրադարձավ նշված լուսանկարների ցուցադրությանը, կարեւորեց Զ. Ըռքոյանի տարիների աշխատանքը, շնորհակալություն հայտնեց Վայոց ձորի մարզի կրթության, մշակույթի եւ սպորտի վարչության պետին՝ համագործակցության, եւ թանգարանի տնօրինությանը՝ ցուցադրությունը կազմակերպելու համար։
Վարսենիկ ԸՌՔՈՅԱՆ
