ՀՀ գիտությունների ազգային ակադեմիայի Նազարովի անվան երկրաֆիզիկայի եւ ինժեներային սեյսմաբանության ինստիտուտում հետազոտվել է սեյսմիկ նախանշանների ձեւավորման կախվածությունը սպասվող ուժեղ երկրաշարժերի օջախի մեխանիզմից: Այս մասին տեղեկանում ենք ԳԱԱ գիտության հանրայնացման եւ հասարակայնության հետ կապերի բաժնի տարածած հաղորդագրությունից։
Փորձենք հասկանալ՝ ի՞նչ է տվել այդ հետազոտությունը, ի՞նչ նախանշաններ կարող են դիտվել ուժեղ երկրաշարժերին նախորդող ժամանակահատվածում, եւ, ի վերջո, կանխատեսելի՞ է, արդյոք, երկրաշարժը։ Պարզաբանումների համար «ՀՀ»-ն դիմեց հետազոտական աշխատանքների ղեկավար, ինստիտուտի Սեյսմաբանության եւ երկրաշարժերի կանխագուշակման լաբորատորիայի ավագ գիտաշխատող Մարիամ Մկրտչյանին։
Նա նշեց, որ նախանշանների նոր կապ է հայտնաբերված, նորությունն այն է, որ օջախի մեխանիզմի նախապատրաստման գործընթացից կախված՝ նախանշաններ կարող են լինել եւ չլինել։ Երկրաշարժին նախորդող ընթացքը կախված է նրանից, թե ինչ ֆիզիկական պրոցես է տեղի ունենում սպասվող երկրաշարժի օջախում։ Հետազոտություններում օգտագործվել է այն հայտնի հանգամանքը, որ սպասվող ուժեղ (M≥6,0) երկրաշարժերին նախորդող ժամանակահատվածում կարող են դիտվել թույլ սեյսմիկայնության պարբերական տատանումներ, որոնք նկատվում են սպասվող երկրաշարժի օջախային գոտում 3-5 տարվա ընթացքում եւ հասնում առավելագույնի 0.6-1.8 տարի առաջ։ «Սպասվող ուժեղ երկրաշարժի օջախային գոտում թույլ սեյսմիկայնության անոմալ ռեժիմի ուսումնասիրման նպատակով մենք հետահայաց մոտեցումով կատարել ենք Հայաստանի լեռնաշխարհի եւ հարակից շրջանների մի շարք ուժեղ երկրաշարժերին նախորդող սեյսմիկ իրավիճակի վերլուծություն։ Կատարվել է սպասվող ուժեղ երկրաշարժի օջախային գոտու ձեւավորման տեղայնացումը՝ նախորդող թույլ երկրաշարժերի էպիկենտրոնների տարածաժամանակային պատկերի, ֆոնային սեյսմիկայնության առանձնահատկությունների հիման վրա։ Հաստատվել է ֆոնային սեյսմիկայնության կարեւոր հատկությունը. թույլ երկրաշարժերի էպիկենտրոնները ժամանակի ընթացքում ենթարկվում են միգրացիայի դեպի սպասվող ուժեղ երկրաշարժի օջախային գոտի: Տեղի է ունենում խմբավորման եւ կենտրոնացման գործընթաց։ Ուժեղ երկրաշարժերի նախանշան հանդիսացող այս երեւույթը դրսեւորվում է թույլ երկրաշարժերի էներգետիկ մակարդակի լայն տիրույթում»,- բացատրեց հետազոտական աշխատանքների ղեկավարը։
Նա միաժամանակ հավելեց, թե ուժեղ երկրաշարժին նախորդող թույլ կամ ֆորշոկային երկրաշարժերը համատեղվում են խզման երկայնքով տեղի ունեցող կրիպային երեւույթների (սողքի) հետ: Դրանք կարող են լինել որպես սեյսմիկ նախանշաններ երկրաշարժերի կանխատեսման խնդիրների լուծման ժամանակ։ Սակայն հաճախ, ինչպես մեզ հետ զրույցում շեշտեց Մարիամ Մկրտչյանը, տեղի են ունենում երկրաշարժեր, որոնց առաջացման մեխանիզմը կապված չէ կրիպային երեւույթների հետ, եւ սեյսմիկայնության ֆոնի ակտիվացում չի դիտվում։
Սպիտակի երկրաշարժից առաջ դիտվե՞լ է։ Մեր հարցին ի պատասխան՝ Մ. Մկրտչյանը նկատեց, որ «այդ աղետալի երկրաշարժը չուներ ֆորշոկային երկրաշարժերի շարք, տեղի էր ունեցել ընդամենը երկու ֆորշոկ. մեկը՝ շատ թույլ, մյուսը՝ M=3 մագնիտուդով՝ ուժեղ ցնցումից 16 ժամ առաջ։ Տարածքի այլ երկրաֆիզիկական դաշտերի տվյալներն այս երկրաշարժից առաջ նույնպես թույլ չտվեցին բացահայտել որեւէ նշանակալից անոմալիա, որը կդիտվեր որպես նախանշան։ Դիտվել էին որոշակի մթնոլորտային եւ կենսաբանական նախանշաններ, որոնք միարժեք կապ այս երկրաշարժի հետ չեն ցուցաբերել»։
Նշված առանձնահատկություններն էլ օգտագործվել են հետազոտելու համար նախապատրաստվող ուժեղ երկրաշարժերի օջախներում տեղի ունեցող ֆիզիկական գործընթացների առանձնահատկությունների տվյալները երկրաշարժերի օջախների մեխանիզմների պարամետրերի հետ համադրելու միջոցով։ «Մեր հետազոտությունը եւս մեկ քայլ եղավ, որը կարող է հնարավորություն տալ կանխագուշակելու սպասվող երկրաշարժը»,- ասաց Մ. Մկրտչյանը։
Ըստ նրա՝ երբ սպասվող ուժեղ երկրաշարժի օջախի մեխանիզմի տիպն իրենից ներկայացնում է վերնետք կամ վրաշարժ, առանձնապես բարձր սեղմման գոտում եւ խզման հարթության կտրուկ անկման պայմաններում, թույլ սեյսմիկայնության ակտիվությունը կամ բացակայում է, կամ շատ թույլ է արտահայտված, օրինակ` Սպիտակի օջախային գոտին։ Կողաշարժ օջախի մեխանիզմի տիպի ժամանակ, երբ խզումնային համակարգի տեկտոնական կարի գոտում տեղի են ունենում կրիպային տեղաշարժեր, ակտիվանում է սեյսմիկայնությունը թույլ երկրաշարժերին հատուկ տարածաժամանակային բաշխման տեսքով եւ օրինաչափություններով, ինչպես, օրինակ, Վանի 1976 թ. եւ 2011 թ. ուժեղ երկրաշարժերի ժամանակ: Փաստորեն, երկրաշարժերի տվյալների համադրումն օջախների մեխանիզմների պարամետրերի հետ եւ հետագա վերլուծությունը ցույց են տալիս, որ սպասվող ուժեղ երկրաշարժերի օջախների ձեւավորման մասին պատկերացումներում հաճախ անհրաժեշտ է հաշվի առնել երկրակեղեւի սեյսմածին հատվածների, խզումային գոտիների առանձնահատկությունները։
Ի դեպ, հետազոտական աշխատանքներն իրականացվել են ՀՀ ԳԱԱ Նազարովի անվան երկրաֆիզիկայի եւ ինժեներային սեյսմաբանության ինստիտուտի սեյսմաբանության բաժնի թեմատիկ եւ բազային ֆինանսավորման ծրագրերի շրջանակներում։ Մարիամ Մկրտչյանը հավաստեց՝ հետազոտությունը շարունակվելու է։ ԳԱԱ գիտության հանրայնացման եւ հասարակայնության հետ կապերի բաժնից տեղեկանում ենք, որ աշխատանքների հիմնական արդյունքները զեկուցվել են Սանկտ Պետերբուրգում տեղի ունեցած «Գեոկոսմոսի խնդիրները» եւ Երեւանում տեղի ունեցած «Սպիտակի երկրաշարժը 30 տարի անց. փորձ եւ հեռանկարներ» գիտաժողովներում: Առաջարկ է ստացվել ներկայացնել հոդվածը «Universal Journal of Geoscience» ամսագրին։
