Մեր երկրի էներգետիկայի բնագավառի՝ մինչեւ 2040 թ. զարգացման ուղղությունները, հեռանկարները, դրական ու բացասական կողմերը քննարկելով՝ ընդհանրական չենք խոսել այն հարցից, թե պետությունն ինչ է նախատեսում պետական ընկերությունների կառավարման մասով։ Ընդհանրական ենք ասում, քանի որ պետական ընկերություններից, օրինակ, «Հայկական ատոմային էլեկտրակայանին» հաճախ ենք անդրադառնում։
Այժմ էներգետիկայի բնագավառում գործունեություն են ծավալում ամբողջությամբ պետական մասնակցությամբ 5 ընկերություններ՝ «Հայկական ատոմային էլեկտրակայան», «Երեւանի ՋԷԿ», «Բարձրավոլտ էլեկտրական ցանցեր», «Էլեկտրաէներգետիկական համակարգի օպերատոր» եւ «Հաշվարկային կենտրոն» ՓԲԸ-ները։ Առաջին երկուսը, հայտնի է, էլեկտրաէներգիա են արտադրում, ԲԷՑ-երը էլեկտրական էներգիայի հաղորդման ծառայություններ են մատուցում, «Էլեկտրաէներգետիկական համակարգի օպերատորը» էլեկտրաէներգետիկական համակարգին կարգավարական ծառայություններ է մատուցում, իսկ «Հաշվարկային կենտրոնը» էլեկտրաէներգետիկական համակարգին շուկայի օպերատորի ծառայություններ է մատուցում։ Էներգետիկայի բնագավառի երկարաժամկետ զարգացման ռազմավարությունում նշվում է, որ այս 5 պետական ընկերությունների կառավարման արդյունավետության բարձրացման նպատակով առաջիկա չորս տարիների ընթացքում (փաստաթուղթը 2021-ին է ընդունվել) ընկերությունների գործունեությունը կհամապատասխանեցվի միջազգային ստանդարտների պահանջներին (օրինակ՝ ԱԷԿ-ում սա մշտական ու շարունակական գործընթաց է,- Ա. Մ.)։ Միաժամանակ, ընկերությունների գործունեության արդյունավետության բարձրացման նպատակով անհրաժեշտություն է վերջիններիս սակագնային կարգավորման գործիքակազմի փոփոխությունը՝ տարեկան սակագնային կարգավորումից անցնելով բազմամյա ցիկլի՝ ներդնելով նաեւ խթանիչ կարգավորման միջոցներ։ Նման մոտեցում արդեն իսկ կիրառվում է ոլորտի մասնավոր ընկերությունների դեպքում եւ հնարավորություն է ընձեռում ընկերություններին իրենց գործունեության արդյունավետության բարձրացման շնորհիվ բարելավել ինչպես մատուցվող ծառայությունների որակը, այնպես էլ շահութաբերության մակարդակը։ «Բացի այդ, վերանայման կարիք ունի սակագնային կարգավորման նպատակով պետական ընկերությունների համար Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի կողմից սահմանված շահույթի նորման, քանի որ դրա ներկայիս մակարդակի պարագայում, ի թիվս այլ սահմանափակումների, հնարավոր չէ մասնավոր ներդրումների, ներգրավումը եւ Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը այդ ներդրումների իրականացման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցները ներգրավում է պետական երաշխիք տրամադրելու միջոցով» (ՏԿԵՆ-ի ձեւակերպումն է,- Ա. Մ.)։
Այս համատեքստում մինչեւ 2024 թ. կձեռնարկվեն հետեւյալ քայլերը (դարձյալ ըստ ՏԿԵՆ-ի). 1. պետական մասնակցությամբ ընկերությունների էլեկտրաէներգիայի սակագների հաշվարկի համար կիրառվող շահույթի նորմի վերանայում՝ առանց պետական երաշխավորության առեւտրային կապիտալի ներգրավման նպատակով, 2. պետական մասնակցությամբ ընկերությունների շահագործման եւ պահպանման ծախսերի ֆիքսում եւ դրա տարեկան վերանայման մոտեցումների հաստատում առաջիկա 10 տարիների համար, 3. այնպիսի միջազգային ստանդարտների ներդնում, ինչպիսիք են՝ ISO 9001: 2015 Quality Management, ISO 37001 եւն։
Մի խոսքով՝ «տեղեկատվական տեխնոլոգիաներն ու դրանց ստեղծած նոր հնարավորությունները շարունակաբար վերափոխում են շուկաները՝ առաջարկելով տվյալների կառավարման վրա հենված ամբողջովին նոր բիզնես մոդելներ ու կենսակերպ, եւ էներգետիկան այդ տրանսֆորմացիայի մաս է կազմում ամբողջ աշխարհում։ Կայուն եւ խելացի էներգետիկան տնտեսության դինամիկ զարգացման կարեւորագույն պայմաններից մեկն է՝ ուղղված մարդկանց կյանքի բարելավմանը եւ կենսամակարդակի բարձրացմանը». սա ֆիքսել է ՏԿԵՆ-ը։ «ՀՀ»-ն էլ մշտապես ամրագրում է, որ էներգետիկայի ոլորտի զարգացման համար մենք չպետք է այն դիտարկենք միայն սպառման տեսակետից։ Էներգետիկ ոլորտը նախ քաղաքականություն է, եւ պատահական չի գործածվում «էներգետիկ դիվանագիտություն» եզրույթը։ Ապացույցներ՝ ինչքան ուզենք՝ էներգետիկայի պատմությունից սկսած՝ բոլոր փուլերում եւ ցայժմ։ Բայց հեռուն չգնանք՝ բերելով միայն ռուս-ուկրաինական ճգնաժամի եւ դրա հետեւանքով զարգացումների օրինակը։ Ուստի՝ հարկ է հասկանալ՝ այս առումով ի՞նչ ուղղությամբ ենք մե՛նք գնում։
Պետության տեսլականը սա է՝ մինչեւ 2040 թ. Հայաստանի էներգետիկ համակարգը լինելու է «տարածաշրջանային էլեկտրաէներգետիկական հանգույց, հարեւան երկրների էներգահամակարգերը եւ Եվրասիական տնտեսական միության ընդհանուր էլեկտրաէներգետիկական շուկան կապող խոշոր հանգույց»։ Լավ է, բայց սրա համար անհրաժեշտ է զբաղվել հենց այն գործունեությամբ, ինչ նշեցինք՝ էներգետիկ դիվանագիտությամբ։ 44-օրյայից հետո տարածաշրջանում փոխվել է աշխարհաքաղաքական վիճակը, եւ միջազգային ենթակառուցվածքներին մաս դառնալը ավելի է բարդացել։ Օրինակ՝ Հյուսիս-Հարավ հանգույցում (տրանսպորտային եւ էներգետիկ) այդպես էլ չենք տեղավորվում՝ չնայած միջազգային հարթակներից եկող բազմաթիվ «մեսիջներին»։ Մենք պետք է ամեն ինչ անենք այս հանգույցի առանցքայի՛ն շահառու դառնալու համար (դրա հնարավոր պարագաներից խոսել ենք, ուստի այստեղ կանգ չենք առնի,- Ա. Մ.)։ Իսկ դրա համար էլ պետք է լսել մասնագետներին. նրանք բազմիցս են խոսել տարածաշրջանի էներգետիկ աշխարհաքաղաքականությունից՝ ներկայացնելով դրա հավանական ծավալումները։ Լինելով ԵԱՏՄ միակ անդամ-պետությունը, որն Իրանի հետ ցամաքային սահման ունի, Հայաստանը կարո՛ղ է եւ պե՛տք է լոգիստիկ կարեւոր հանգույց դառնա, ինչը նախեւառաջ հենց Հյուսիս-Հարավ տրանսպորտային ու էներգետիկ միջանցքի գործարկում է ենթադրում: Հարկ է, որ մենք մեր երկրի էներգետիկ (եւ ոչ միայն) համակարգի զարգացումը այս համապատկերում դիտարկենք, որպեսզի կարողանանք ոչ միայն խոսել, այլեւ ունենալ զարգացում։
