Վերին Լարսի խնդիրը մշտառկա է։ Դրան բախվում ենք ամեն տարի, ընդ որում՝ տարին մի քանի անգամ. ձմռանը ճանապարհը վատ եղանակային պայմանների պատճառով է փակվում, գարնանն ու ամռանը սելավներ ու հեղեղումներ են լինում, նաեւ քարաթափումներ։ Ու քանի որ սա Հայաստանը Ռուսաստանին Վրաստանի միջոցով կապող միակ ցամաքային ճանապարհն է, հասկանալի է, թե մեր տնտեսության համար ինչ նշանակություն ունի։ Դատելով այն հանգամանքից, որ Վերին Լարսը մեզ աշխարհին կապող կարեւոր օղակ է, նշանակությունը միայն տնտեսական տեսանկյունից չէ, որ քննարկելի է…
Արտահանման ծավալների վրա լոգիստիկ խնդիրները միշտ ազդեցություն են ունեցել։ 2021 թ. տարեվերջին հայկական թարմ պտուղ-բանջարեղենի արտահանումը առավել քան 200 հազ. տ է կազմել (նույն տարվա դեկտեմբերի 14-ի դրությամբ՝ ըստ էկոնոմիկայի նախարարության ֆեյսբուքյան էջի), ինչը 38.5 տոկոսով ավելի է, քան 2020 թ. ամբողջ տարվա եւ 41.3 տոկոսով ավելի, քան 2019 թ. ամբողջ ծավալը: Լարսի խնդիրներով պայմանավորված՝ որոշ ապրանքների մասով արտահանման ծավալների նվազում էր արձանագրվել, օրինակ՝ վարունգի։ Թե այս տարեվերջին ինչ պատկեր կունենանք, ընթացքը ցույց կտա։ Բայց որ խնդիրներն արդեն սկսված են, մանավանդ, երբ ծիրանի արտահանման սեզոնն է, փաստ է։
Նկատի ունենանք՝ մեր գյուղմթերքի՝ թարմ մրգի արտահանման ամենաակտիվ շրջանն է հիմա։ Իսկ ճանապարհի վերանորոգումը 10-14 օր կարող է տեւել՝ ամենատարբեր տեղեկություններով։ Բերքը ծառին այդքան չի սպասի։ Ստեղծվել է մի իրավիճակ, երբ գյուղատնտեսությամբ զբաղվողի այս տարվա հեռանկարն ավելի ռիսկային դարձավ։ Սեզոնին թանկացած դիզելային վառելիք, պարարտանյութեր ու թունանյութեր, ոռոգման ջրի խափանումներով մատակարարում եւն։ Եվ հիմա, երբ գյուղգործունեություն ծավալողը սպասում է մթերքի իրացմանը, արտահանողներն են խնդրի առաջ կանգնել՝ դոլարի արժեզրկում, վառելիքի ծախսի ավելացում եւ փակ Վերին Լարս։ Եթե խնդիրը շատ արագ չկարգավորվի, արտահանողները մեծ կորուստներ կկրեն՝ իբրեւ հետեւանք կորուստներ բերելով նաեւ գյուղտնտեսություններին, որոնք էլ իրենց հերթին վարկերի մարման խնդիրներ կունենան եւն։
Մեր այգեգործները միշտ բողոքում են, որ իրենց աշխատանքը արտահանողներին «կոպեկներով» են տալիս։ Ծանոթներիցս մեկը, որ ծիրանի 4 այգի ունի (միասին՝ 3.6 հա), պատմում է, որ «Երեւանի վերավաճառողներն ավելի թանկ են վերցնում, բայց ծավալ չեն տանում»։ Հիմա, որ Լարսը փակ է, էն «կոպեկներն էլ են երազելու»։ Ստիպված էժան տվել են վերավաճառողներին։ Վերջին 1-2 օրում, օրինակ, Երեւանի Ավան վարչական շրջանում միջին չափի, պինդ, չվնասված եւ քաղցր ծիրանը վաճառվում էր 1 կգ-ն 300-350 դրամով։ Իսկ Շենգավիթ վարչական շրջանի տարբեր հատվածներում նույն տիպի ծիրանը վաճառվում էր 150 դրամից սկսած։ Սպառողի ուրախությունը մի կողմ թողնենք ու գանք այս պարագայում լրջագույն խնդիրների, որոնց կարող ենք բախվել։
Նախ՝ ներքին սպառումն անսահմանափակ չէ, եւ ապրանքը փչանալ կարող է՝ գյուղտնտեսությունների համար բացասական բոլոր հետեւանքներով հանդերձ։ Հետո՝ Լարսի խնդիրը եթե նույնիսկ հիմա արագ կարգավորվի, մեկ ամիս հետո նորից կարող է ծագել՝ իր հետ բերելով արտահանվելիք այլ ապրանքների հետ կապված խնդիրներ։ Վերամշակող ձեռնարկությունները խնդիրը կարող են մասնակի լուծել։ Բայց միայն՝ մասնակի։ Որովհետեւ անկախ այն հանգամանքից, թե ինչքանով ձեռնտու գնով են գյուղացուց պտուղ-բանջարեղեն վերցնում, դրանից նրանց վերջնական արտադրանքի գինը չի փոխվում։ Իսկ եթե ավելի ստույգ՝ տարեցտարի ավելի է թանկանում՝ միշտ պատրաստի պատճառաբանություններով՝ հարկերով, փաթեթավորմամբ, տարրաների ձեռքբերման գներով պայմանավորված։ Մինչդեռ գյուղացու վիճակն անփոփոխ է մնում՝ էժան իրացված ապրանքով։
Սրանք խնդիրներ են, որոնց բախվում ենք ամեն տարի։ Մինչդեռ գյուղատնտեսությունն այն ոլորտն է, որտեղ պետությունը միշտ պետք է գործուն դեր ունենա ու ակտիվ կարգավորող լինի։ Պետությունը պետք է հստակ քայլեր ձեռնարկի, եթե հարկ է, ապա նաեւ՝ ոչ ստանդարտ քայլեր։ Հստակ լուծումներ են պետք, իսկ դրանց չլինելը չպետք է պայմանավորել ազատական տնտեսահարաբերություններով։ Միջազգային փորձն էլ է ցույց տալիս, որ ամենաազատական երկրներում անգամ պետությունն ամեն կերպ աջակցում է ֆերմերներին՝ պատվերների իջեցման, երաշխավորված գնումների, պարբերաբար տրվող սուբսիդիաների, ապահովագրության ձեւերով։
Գյուղացին առանց այն էլ շատ հոգսեր ունի՝ սերմացուից սկսած մինչեւ ֆինանսական միջոցներ։ Նա արտադրելու՛ մասին պետք է մտածի։ Իրացնելու հնարավորությո՞ւն էլ կունենա՝ լավ։ Բայց չունեցողի հոգսը պետք է պետությունը քաշի։
