Աչքերիս առջեւ է նա՝ Անդրանիկի զինվորը՝ թիկնեղ, վերձիգ, առնացի ու համակրելի կեցվածքով այրը, որն իրեն այնքա՜ն սազող զինվորական համազգեստով, բուն անե-լիքը չգտնող մարդու նման, տխուր ու մտախոհ դեգերում էր Աշտարակի փողոցնե-րում՝ հայացքը՝ թափառ, միտքը՝ տարիների հեռուն…
Սակայն հպարտ ու երջանիկ էր նա, քանզի սրտի մեջ Անդրանիկին ուներ…
Արեւմտահայ էր, Անդրանիկ Օզանյանի հայրենակիցը՝ նույն Սեբաստիա նահանգից: Միհրան Հովհաննեսի Զաքարյան: Տարաբախտ հայի ճակատագրի կամոք՝ պիտի ապրեր անձկալի հայրական օջախից հեռու՝ նրա այրող կարոտանքով եւ վերադարձի մշտագո հույսով: Ապրում էր այն հերոսական օրերի հուշերով, երբ ինքը՝ ջահել զին-վոր, երակներում ահագնացած ուժ ու կորով, արդար վրեժով բորբոքուն՝ կռիվ էր տա-լիս ամբարիշտ թուրքերի դեմ:
Պաշտելի զորավարի կողմից զորքը ցրելուց հետո, շուրջ 60 տարի, մինչեւ խոր ծե-րություն ու մահ, քանի՜ ձեռք զինվորական համազգեստ մաշեց. ասել է թե՝ անվհատ, հավատով ու կանչի սպասումով իրեն միշտ շարքում՝ զինվո՜ր զգաց: Երբ արդեն ծա-նոթներ էինք, միայն զինվորական հագուստ կրելու մասին հետաքրքրությանս պա-տասխանեց.
-Տղա՛ս, գիտե՞ս, Զորավարս ինչ ըսած է մեռնելե առաջ՝ «Մահս չեմ հոգար, հեյ-վա՜խ, գործս կիսա՛տ մնաց…»: Հասկըցա՞ր…
* * *
Առաջին անգամ նրան տեսել եմ Աշտարակի զինկոմիսարիատում՝ 60-ականների սկզբին: Այստեղ ելումուտ անող բարձրաստիճան սպաների մեջ հենց երեւաց ռազմա-կան այդ հիմնարկության ամենահամեստ «պաշտոնյան»՝ պարետը, անուսադիր շինե-լով ծերունազարդ Միհրանը, զորական մարդու իր առինքնող կեցվածքով վեհորեն ա-ռանձնացավ մյուսներից: Հանդարտաքայլ, վսեմ խրոխտությամբ իջավ աստիճաննե-րով, լուսեղեն մի հայացք սփռեց շարք կանգնած զինակոչիկներիս վրա, աչքերով սի-րեց, գուրգուրեց բոլորիս (ո՞վ գիտե՝ ինչե՞ր անցան մտքով…): Այնպես ձգող էր թիկ-նավետ զինվորականի նրա տեսքն ու հմայիչ ժպիտը, որ պատրաստ էինք նույն պա-հին զինավառվել եւ Միհրան պապի հրամանատարությամբ մինչեւ իսկ աշխարհի ծայրը գնալ…
Նա մեզ առավել ձգեց, երբ խոսքի անազատության այն օրերում ոչ բարձրաձայն ա-սացին, թե Անդրանիկի արծիվներից մեկն է եղել… Խաթարվել էր նրա կյանքը: Ինչ-պիսի՜ նեղություններ էր կրել Անդրանիկի, կամ, որ նույնն է, հայրենիքի զինվորը լի-նելու համար. բանտ, աքսոր, պարտադրված լռություն, աղքատություն, նաեւ` պետա-կան արհամարհանք: Հետո նոր ժամանակներ եկան: Հալվեց լռության սառույցը: 1965 թ. փետրվարի 25-ին, Հայաստանի հայրենասեր ղեկավար Յակով Զարոբյանի ջանքերով, առաջին անգամ հանդիսավորությամբ նշվեց Զորավարի ծննդյան 100-ամյակը: Ժողովուրդն, իհարկե, չէր մոռացել իր հերոսին: Եվ, ահավասիկ, մեծ հայդու-կապետը գնահատվում էր պետական մակարդակով:
Տոն էր եւ հին զինվորի տասնամյակներ կաղապարված սրտում: Հոգին լցվել էր երա-նությամբ, այն ինչպե՜ս էր աշխուժացել. խնդությունից ասես խենթացել էր: Ցնծա-հույզ բերկրումով աջ ու ահյակ բաժանում էր կենսաթոշակի ամբողջ գումարով գնած լրագրերի հոբելյանական համարները: Նշխարի պես տալիս էր ծանոթ-անծանոթնե-րին, հպարտ բարձրաձայնում.
-Աղբա՛րս, քույրի՛կս, վերցո՛ւր, կարդա՛, Զորավարիս մասին է՝ Անդրանիկի՜, Անդրա-նիկ Զորավարիս…
Տարիների լռությունից հետո լիահագագ գոռալ էր ուզում, բոլորին հասցնել էր ուզում իր սիրո, իր ցավի, իր հոգու կալանված ճիչը՝ «Անդրանիկ» սուրբ անունը…
* * *
1969 թ. աշնանը վրացահայ ընկերոջս հետ եղանք Ուջանում: Մարդաշատ էր զորա-վարի՝ գյուղացիների համառ կամքով կանգնեցված արձանի մերձակայքը: Անդրանի-կի մարտիկներից մեկը՝ ճերմակահեր, բարետես արտաքինով Խորեն Քոչարյանը, հայրենասեր ուջանցիներին կապոցներով ընծա էր բերել Ստ. Կուրտիկյանի «Պրոլոմ-յան հովտաշուշաններ» նոր լույս տեսած գրքի 100 օրինակ: Երբ ասվեց, թե գրքում Զորավարի մասին պատմվածքների շարք կա, իրարանցում սկսվեց, եւ մեկ-երկու ակնթարթում մարդիկ միմյանց ձեռքերից թռցրին բոլոր օրինակները:
Բարեգործն ինքնաբավ ժպտում էր. մեծն հայդուկապետի մասին մեզանում տպագր-ված առաջին գեղարվեստական խոսքը ժողովուրդն այս ինչքա՜ն սրտալի ընդունեց, որքան անպարպելի սեր կա ժողովրդի երախտագետ սրտում …
Խորեն Քոչարյանին տեղեկացրի, որ հանգամանքների բերումով Աշտարակում է ապ-րում իրենց զինակիցներից մեկը: Ուրախացա՜վ, խնդրեց օգնել՝ տեսակցեն:
Այդ հանդիպո՜ւմը… Նրանք նախ երկու քայլի վրա զսպված լռությամբ զննեցին միմ-յանց, ապա զորախմբերում իրենց տեղերը ճշտելուց հետո ուղիղ կես դար անց գտան, ավելի ճիշտ՝ վերագտան իրար: Ու հորդացին զգացմունքները: Պահ անց Միհրանը նկատեց զինակից ընկերոջ կրծքին ոսկու փայլով շողշողացող «Ֆրանսիայում կտրված» Անդրանիկի պատկերով մեդալը: Ալեկոծվե՜ց: Ջլապինդ մատները սեր ու քնքշանք դարձրած՝՝ խանդաղատանքով հպեց զորավարի դիմապատկերին: Հետո ծալվեցին հին զինվորի ծնկները, խոնարհվեց զորավարի մեդալի վրա ու դողդոջուն շրթունքներով, գոց աչքերով, համբուրե՜ց, համբուրե՜ց…
-Զորավա՜րս, զորավա՜րս,- շշնջում էր կամացուկ, սուրբ աղոթքի նման, մի տեսակ վե-րացած՝ վերահաս հոգեսլացումի մեջ:
Այսքա՜ն էլ սե՞ր… Եվ բացվեցին սրտի քարացած աչքերը… Ամեն ինչ շիտակ էր մարդկայնորեն, բնական, հոգեբուխ…
Խորեն Քոչարյանը ցավով, բայց եւ անթաքույց հպարտության շեշտով ասաց.
-Գիտե՞ս, Միհրա՛ն եղբայր, Անդրանիկի զինվոր լինելու համար ամբողջ տասը տարի աքսոր եմ քշվել…
-ԷԷ՜հ, Խորե՛ն, աղբա՛րս, քսան տարի ալ՝ ես…
Հանդիպումը, հիրավի, սրտաշարժ էր: Շրջապատողներս՝ ակամա հանդիսատեսներ, խորապես զգացվել էինք: Հազվադեպ պատեհություն. բեմ ու բեմականացում չէր, չկար ռեժիսոր-ռեժիսուրա, մեր առջեւ իրական կյանքն էր, կյանքի դրաման՝ իրական գործող անձերով…
* * *
Վերջին անգամ Միհրան Զաքարյանին տեսա բարեկամիս լուսանկարչատանը: Անդ-րանիկի այժմ շատ հանդիպող, բնօրինակ մի լուսանկար էր բերել եւ խնդրում էր ֆո-տոմոնտաժի եղանակով իր նկարը գեներալի «քովը դնել».
-Խառը տարիներ էին, չկրցա Զորավարիս հետ առանձին նկարվել… Քանի կապրիմ, այս մեկ նկարն ալ գլխուս վերեւը կունենամ, երբ մեռնիմ, հարկավ, հոգիս Զորավա-րիս կերթա…
* * *
Հետո այլեւս չտեսա ծերունազարդ զորականին: Նրա մահն ու թաղումն էլ իր ապրած համեստ, անաղմուկ կյանքի պես աննկատ եղավ…
Հանկարծ զգացի, որ մեր քաղաքի փողոցներից ուրույն մի երանգ է պակասել: Ողոր-մի՜ քեզ, հին զինվոր: Երանի, թե ապրեիր, աչքովդ տեսնեիր ազգային մեր վերազար-թոնքի, ֆիդայության վերածննդի քո փափագած օրերը եւ, մանավանդ, հայոց կանո-նավոր բանակի զենքի ուժը…
Իսկ զորավոր Զորավարդ, բոլորիս Զորավարը, վերադարձել, փարվել է հայոց սրբա-սուրբ հողին, մեր դյուցազնական հողին, քո հողին…
Սերժ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ
