«Հայ ժողովրդի ողբերգությունը այն է, որ արեւ է երգում («Արեգակն արդար»), բայց քնամոլ է («Ի ննջմանե ծանրության»), իդեալիստ է, բայց դրամատենչ, հայրենասեր է, բայց անձնապաշտ, իմացական է, բայց ոչ կռահող, խելք ունի, բայց ոչ երեւակայություն, սիրում է գիտությունը, բայց ծուլանում է նրանից օգտվել, գոռոզ է, բայց հարմարվում է նվաստության, քաջ է, բայց խորտակումի զգացում չունի, խիստ է, բայց անկարգապահ, երազատես է, բայց ներկային գերի, ուժի պաշտամունք ունի, բայց ոչ հզորության կամք, կենսաբանական զորականություն ունի, բայց ոչ կազմակերպական հակում, մշակութային տենչ ունի, բայց ոչ քաղաքական կորով, արդարամիտ է, բայց ոչ ճշմարտասեր, ցեղ է, բայց գերադասում է ժողովրդի բարոյականը…
Զգացումների շփոթ է հայ ժողովուրդը, շուռ եկած էություն:
Իսկ թու՞րքը. դա հայ ժողովրդի հակապատկերն է՝ կենսաբանական տկարություն եւ ուժի ծարավ, անհանճար ոգի եւ քաղաքական կամք, անմաքուր սիրտ եւ գրավիչ լեզու, բութ միտք եւ կարգապահական հակում, վախի զգացում եւ խորտակումի մոլուցք: Հայը խորքով է արժեքավոր, թուրքը՝ մակերեսով: Հայն էությամբ է բարձր, սա՝ արտահայտության ձեւով: Հայը հոյակապ ցեղ է եւ անպիտան ժողովուրդ: Թուրքը ստորին ցեղ է եւ սքանչելի ժողովուրդ…»:
Հայկ ԱՍԱՏՐՅԱՆ
Տարոնական շարժման նվիրյալներից մեկն է Մեծն Նժդեհի գաղափարակից ու մտերիմ ընկեր Հայկ Ասատրյանը՝ հանրահայտ հասարակական գործիչ, խմբագիր եւ փիլիսոփա, ով սույն դատողությունները թղթին է հանձնել «Հայի եւ թուրքի տարբերությունը» խորագրի ներքո: Նրա ինքնաճանաչումի, ինքնասթափեցման, մեր եւ թուրքի ով լինելու, իրողություններից դասեր քաղելու այս հիշեցումը, կարծում եմ, չափազանց ժամանակահունչ է, չմաշվող, չհնացող մտորումների իմաստախոսություն: Ուստի դա է հանգամանքը, որպեսզի անդրադառնանք այս երեւելի հայորդուն, որի նմանների կարիքն այսօր զգացվում է որպես օդի եւ ջրի պակաս…
Հայկ Ասատրյանը ծնվել է 1900 թ., Ալաշկերտում: Մասնակցել է 1921 թ. փետրվարյան ապստամբությանը, այնուհետեւ բնակություն հաստատել Բուլղարիայում, Ռումինիայում: Ավարտել է Բեռլինի բարձրագույն քաղաքական դպրոցը, Պրահայի համալսարանի փիլիսոփայության բաժինը՝ փիլիսոփայական գիտությունների դոկտորի կոչումով: Գաղափարակիցն է եղել Գարեգին Նժդեհի, նրա հիմնադրած Ցեղակրոնության ջատագովն ու գաղափարակիցը: Խմբագրել է պարբերականներ, հատկապես կիսաշաբաթաթերթ «Ռազմիկը»՝ Նժդեհի հետ համատեղ: Ազգապաշտ գործիչները միտք-մտքի ստեղծել եւ քարոզել են Տարոնական շարժում կամ Տարոնականություն հայրենասիրական գաղափարական հոսանքը, հրատարակել «Ցեղ եւ հայրենիք» ամսագիրը:
Հայկ Ասատրյանը գործուն մասնակցություն է ունեցել ֆաշիստական այն քարոզչության ժխտման գործում, ըստ որի՝ իբրեւ թե մենք՝ հայերս, ոչ թե հնդեվրոպական (արիական), այլ սեմական ծագում ունենք, եւ որը կարող էր երկրորդ աշխարհամարտի ընթացքում սպառնալիք դառնալ հայության ջարդերի համար, ինչպես դա տեղի ունեցավ հրեաների հետ: Այս մտահոգությունից դրդված՝ նա հանդես է գալիս «Հայաստան-Արիական նախադիրք Առաջավոր Ասիայում» գրքով, որի առաջին մասը՝ Նժդեհի առաջաբանով, լույս է տեսնում 1943 թ., Սոֆիայում, իսկ երկրորդ մասը մնում անտիպ: Հայկ Ասատրյանը զբաղվել է կուսակցական գործունեությամբ, եղել է ՀՅԴ Բալկանների կենտկոմի անդամ, սակայն գործընկերների հետ տարաձայնությունների պատճառով հեռացվել է կառույցից 1935 թ.: Իսկ 1944 թ. ձերբակալվել է «Սմերշի» կողմից, դատապարտվել 10 տարվա ազատազրկման եւ գրեթե մինչեւ իր վախճանը տառապել ու կեղեքվել խորհրդային բանտերում:
Ազգանվեր գործիչը մի քանի գրքերի հեղինակ է՝ «Մտածումներ հայկական ճգնաժամի, Հայ հեղափոխության եւ Մայիս 26-ի մասին», «Հայաստան. Արիական նախադիրք Առաջավոր Ասիայում», «Արթնացի՜ր, հայ մարդ»:
Արթնացի՜ր. այսպես հորդորել են մեզ մեր իմաստուն այրերը: Հորդորել են դարեր շարունակ, բայց մենք ունա՞կ ենք եղել անսալու նրանց իմաստնությանը: Այսօր՝ այս օրհասական ժամանակներում առավել քան արդիական է այդ կոչը, որը հնչեցնում ենք Հայկ Ասատրյան ազգապաշտ հայորդու անունից…
