Արտերկրից ժամանող զբոսաշրջիկներին առավել գայթակղող վայրերի շարքում Հունոտի կիրճը, որպես պետական բնապատմական արգելոց, առանձնահատուկ տեղ ուներ, եւ շատերին էր հետաքրքրում բնակավայրի պատմությունը: Տարածքում տեղակայ-ված պատմաճարտարապետական հուշարձանները, «երգող» ջրվեժները, զարմանահրաշ բնությունը՝ անկրկնելի իր զարդերով, կախարդում էին անցորդին, երկար խորհելու առիթ տալիս: Գլխավոր երթուղին ձգվում էր դեպի Մամռոտ քար տանող ջրվեժ, որը պատմու-թյան մեջ հայտնի է Հովանոցներ խորհրդավոր անվամբ: Տեղացիներն այն կիրճի թագուհի էին համարում՝ զուգված քարեղեն փայլուն զարդերով: Իսկ ամռան տապին քանի-քանի ծարավ սրտեր է հագեցրել, զովացրել… Շրջապատում՝ հին, կիսավեր ջրաղացներ են, բնական, մշտահոս աղբյուրներ եւ առվակներ:
Հաջորդ ուղին դեպի «Զույգ աչք» տանող քարանձավ էր ձգվում: Զբոսաշրջիկները գլխավոր ճանապարհից թեքվում էին դեպի պատմական Հունոտ գյուղի տարածք եւ կա-մարաձեւ քարե կամուրջը հաղթահարելով՝ հայտնվում հին բնակավայրի թաղամասերում, որտեղ ցավից «ճչում» են տեղահանված, կիսավեր տները: Իսկ մոտակա գերեզմանոցում Հունոտի ննջեցյալներն են հանգչում՝ գյուղի պատմության մասին ժլատ տեղեկություն-ներն ասես «ամփոփելով» հսկա տապանաքարերին փորագրված տողերում… Ցավոք, 44-օրյա պատերազմից հետո բազում բնակավայրերի թվում «Հունոտի ձորը» եւս հայտնվել է թշնամու վերահսկողության տակ…
Ըստ պատմական աղբյուրների՝ Հունոտը հիմնադրվել է 18-րդ դարի սկզբներին, Կար-կառ գետի ափին: Սկզբնական շրջանում գյուղում ընդամենը մի քանի ընտանիք էր բնակ-վում, որոնց կենսապահովման գլխավոր աղբյուրը գործող ջրաղացներն էին: Հետագայում նրանք հիմնադրեցին պտղատու այգիներ, սկսեցին զբաղվել երկրագործությամբ, անաս-նապահությամբ: Ու քանի որ ծաղկուն բնակավայրը, շրջապատող խիտ անտառները հրաշալի պայմաններ էին ստեղծել մեղվաբուծության համար, հետագայում եկամտի հու-սալի աղբյուր դարձավ եւ ավանդական այդ զբաղմունքը, եւ ձորակի մեղրն ամենաանա-րատն էր համարվում շրջակա բնակավայրերում: 19-րդ դարի վերջերին համայնքում շուրջ 150 մարդ էր բնակվում: Ցավոք, տարիների ընթացքում թուրքերի ասպատակությունների, թալանի ու ավերածությունների պատճառով մարդիկ ստիպված եղան լքել գյուղը եւ տե-ղափոխվել հարեւան բնակավայրեր:
Ադրբեջանի իշխանությունների հայատյաց քաղաքականության հետեւանքով վերջին բնակիչները սեփական օջախներից հեռացան անցյալ դարի 30-ական թվականներին՝ թող-նելով իրենց ջրաղացներն ու բերքառատ այգիները: Մինչդեռ Հունոտը, որ բերդաքաղաքի ալյուր մատակարարող հայտնի բնակավայրերից էր, գտնվելով Կարկառի ափին՝ երկար ժամանակ ջրաղացների մեծ մասի սեփականատերն էր: Հատկանշական է, որ գյուղի տա-րածքում գտնվող կամարաձեւ քարե կամուրջը տնտեսական ու ռազմավարական նշանա-կություն է ունեցել բնակչության համար՝ երկար տարիներ հաղորդակից լինելով Շուշիի ու Վարանդայի մի շարք բնակավայրերի հետ: Թեկուզեւ կիսավեր վիճակում, այն միշտ էլ զբոսաշրջիկների հետաքրքրությունն է շարժել: Կամուրջը շուրջ 30 մ երկարություն եւ 4 մ լայնություն ունի (բարձրությունը՝ 8 մ) եւ ծովի մակարդակից 890 մ բարձրության վրա է:
Ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ ՀՀ ազգային արխիվում մի շարք հետաքրքիր փաստաթղթեր են պահպանվում Հունոտի, գյուղի եկեղեցու վերաբերյալ: 1901 թ. թիվ 288 փաստաթղթում, մասնավորապես, նշված է, որ «Հունոտ գյուղի եկեղեցին պատկանում է Ղարաբաղի հոգեւոր թեմին»: 1851 թ. արձանագրված փաստաթղթերից մեկում ներկայաց-ված է թեմի հոգեւորականների ցուցակը: 1896 թ. արձանագրություններից մեկն էլ վկա-յում է, որ Մխիթարաշեն եւ Հունոտ գյուղերում գործում էր մեկ եկեղեցի՝ Գեւորգ քահանա Սարգսյանի առաջնորդությամբ: ՀՀ ազգային արխիվի փաստաթղթերից մեկի համաձայն էլ 1916 թ. գյուղում սպասավոր չունենալու պատճառով Հունոտի եկեղեցին դադարել է գործել: Նման վկայության, ի դեպ, կարելի է հանդիպել Արցախի հոգեւոր թեմի վավերագ-րերում:
ԱՀ էկոնոմիկայի նախարարության զբոսաշրջության վարչության կողմից ամենա-տարբեր ծրագրեր էին մշակվել «Հունոտի կիրճ» պետական բնապատմական արգելոցի, տարածքում գտնվող հուշարձանների, հոգեւոր-մշակութային արժեքների վերականգն-ման ու պահպանման վերաբերյալ: Այդ տեսանկյունից անուրանալի է Փրջամալ գյուղի բնակիչ Հովիկ Բեգլարյանի աստվածահաճո առաքելությունը, ով 2005-ից ստանձնել էր հին հուշարձանների, աղբյուրների, եկեղեցու շրջապատի, գյուղի գերեզմանոցի հին տա-պանաքարերի եւ խաչքարերի մաքրման, փորագրված գրությունների վերծանման ու ու-սումնասիրման, դրանց գրառման գործը:
«Դա սկսվեց այն բանից հետո, երբ փոխվեց իմ ապրելակերպը, դարձա Հայ առաքե-լական եկեղեցու զավակ, ինձ նվիրեցի եկեղեցաշինական գործերի, խոնարհված եկեղե-ցիների մաքրման ու պաշտպանման աշխատանքներին,- ասում է Հ. Բեգլարյանը: – Սկզ-բում հայրենի գյուղում բացեցի իմ նախահայրերի տապանաքարերը: Մաքրեցի եւ որոշ տեղեկություններ առնելով՝ փորագրությունները վերականգնեցի: Ապա աշխատանքները շարունակեցի հանրապետության այլ բնակավայրերում գտնվող եկեղեցիներում եւ մա-տուռներում: Օրերից մի օր էլ զբոսաշրջության վարչությունից առաջարկ ստացա «Հունո-տի ձոր» տեղափոխվել եւ տաք շունչ, ջերմություն հաղորդել տարածքում հաշվառված պատմական, հոգեւոր-մշակութային հուշարձաններին, ու ես սիրով եւ ոգեւորությամբ հանձն առա այդ գործը: Անհրաժեշտ էր վեր հանել մեր նախահայրերի պատմությունը, ու-սումնասիրել նրանց անցած ուղին, ապրելակերպը եւ սերունդների մոտ որոշակի պատ-կերացում ձեւավորել ժառանգականության պահպանման ու փոխանցման վերաբերյալ»:
Նրա հաստատմամբ՝ ուսումնասիրությունների արդյունքում վերհանված տապանաքարերի գրությունները հիմնականում համընկնում են արխիվային տվյալներին: Ըստ որում՝ դրանք իրենց վրա մեծամասամբ «կրում» են խաչեր, քրիստոնեական նախշեր: Հովիկ Բեգլարյանը ցավով է նշում, որ գերեզմանոցում որոշ շիրիմներ թուրքերի կողմից ապականվել, պղծվել են՝ «թանկարժեք զարդեր, մասնավորապես՝ ոսկե իրեր հայտնաբե-րելու մոլուցքով արբած»: Հովիկը «Հունոտի ձորում» ընկած բոլոր 63 տապանաքարերը բարձրացրել, վերատեղադրել էր, մաքրել, կարգի բերել շրջապատը՝ իր ձեռնարկումը հա-մարելով աստվածահաճո գործ: Այսօր արգելոցն իրական տիրոջ կողմից «լքված» որբանոցի է վերածվել, որտեղ թշնամին մոլագարի պես վերացնում է հայկական հետքը:
