Դարձյալ հրաշք կոթողի մասին

Հայոց պատմության ընթացքում մեր ժողովրդի կերտած հրաշք կոթողները՝ տաճարներ, վանքեր, եկեղեցիներ, մատուռներ ու այլ հուշարձաններ, հաճախ են մնացել թշնամու գերության մեջ։

Երկու հազար, գուցե եւ ավելի տարիք ունեցող Ծիծեռնավանքը, որը, ըստ որոշ վկայությունների, եղել է նաեւ հեթանոսական սրբավայր մեր նախնիների համար, հիմնվելուց հետո դարերի ընթացքում քանդվել է, գերեվարվել, կրկին հիմնանորոգվել ու վերականգնվել է։ Վանքի մասին հիշատակում են Մովսես Դասխուրանցին ու Ստեփանոս Օրբելյանը, առավել խոսուն են վանական համալիրի զարդ-տաճարի վրա եղած արձանագրությունները, որ այն Հայոց կարեւոր սրբավայրերից է։ Արդեն մի քանի անգամ անդրադարձել եմ այդ հրաշք կոթողին։

19-20-րդ դարերի ընթացքում հայաթափվել էին Մեծ Հայքի Սյունիք եւ Արցախ նահանգների որոշ հատվածներ, եւ մեր հայրենիքի այս երկու հզոր աշխարհներն անջատվել էին իրարից։ Սակայն, թեկուզ գերության մեջ, մեր պապերի թողած կոթողները հսկում էին Հայոց հողը եւ դեպի իրենց ձգում հային։ Ու եղավ Հայոց երկրի ազատագրումը, եղավ մեր ժողովրդի միասնության, պայքարի, նվիրումի, հազարավոր քաջորդիների արյան ու մաքառումի շնորհիվ։ Ազատագրվեց Հայոց այդ երկրամասը, վերահայացավ մեր երկիրը, ազատագրվեցին մեր վանքերն ու եկեղեցիները, եւ վերստին հայը խունկ ու մոմ վառեց կիսակործան, բայց սրբազան պատերի տակ։ Ազատագրվեց նաեւ Ծիծեռնավանքը, որը նաեւ գերության ընթացքում էր ուխտավայր հայի համար։

1993 թ. գարնանը թուրքը հեռացավ Աղավնո գետի հովտից, 1 տարի անց վերահայացավ տարածքը, որտեղ 10-ից ավելի եկեղեցի կար՝ կանգուն ու քանդված։ Վերաբնակեցվեց նաեւ Ծիծեռնավանք գյուղը, որտեղ է համանուն վանական համալիրը Սուրբ Գեւորգ եռանավ բազիլիկ տաճարով, որն ունի ճարտարապետական առանձնահատկություններ՝ ի տարբերություն մեր մնացած եկեղեցիների։ Առաջին անգամ Ծիծեռնավանքը տեսա 25 տարի առաջ։ Կիսաքանդ վիճակում էր, բայց գերող, առինքնող, հմայող։ Քանդված էին կտուրի մի հատվածը, պատերի մասեր, հատակը լցված էր քարով ու հողով։ Պահպանված տանիքին խոտ էր աճել, եւ զանգակատունը, թվում էր, դաշտի մեջ է։ Կիսաքանդ էին նաեւ պարիսպը, դարպասները, ավերված էին մնացած օժանդակ շինությունները, սեղանատնից կիսաքանդ պատերն էին մնացել։ Եկեղեցու բակը նույնպես լցված էր քարով ու այլ ավելորդ իրերով։

Աշխատում էի Քաշաթաղի շրջվարչակազմի աշխատակազմի կրթության, մշակույթի, սպորտի եւ երիտասարդության հարցերի վարչությունում՝ պետի տեղակալ, կրթատեսչական բաժնի վարիչ։ Երբեմն նաեւ դասավանդում էի Բերձորի թիվ 1, թիվ 2 եւ հարակից Քարեգահի ու Ներքին Սուսի դպրոցներում։ Հաճախ մեր աշակերտներին արշավի էի տանում հատկապես Աղավնո գետի հովիտ, եւ այցելում էինք Ծիծեռնավանք։ Ընթացքում նաեւ մաքրման աշխատանքներ էինք կատարում վանքի տարածքում։ Շուտով Քաշաթաղի շրջվարչակազմի առաջին ղեկավար (1993-2004 թթ.), պատմաբան Ալեքսան Հակոբյանի նախաձեռնությամբ, բարերարների աջակցությամբ սկսվեց վանական համալիրի տարածքի մաքրումը, որին մասնակից էին լինում նաեւ շրջանի դպրոցականները։ Հնագետ Հակոբ Սիմոնյանի ղեկավարությամբ 1998 թ. վանքի տարածքում սկսվեցին պեղումներ: Ընթացքում հայտնաբերվեցին 2 նահատակի գերեզման, ինչպես նաեւ տարածքի մասին պատմող այլ նյութեր։ Պեղումներին զուգահեռ սկսվեցին տաճարի հիմնանորոգումը եւ տարածքի բարեկարգումը։

Ալեքսան Հակոբյանն իր ֆեյսբուքյան էջում գրում է.  «Ուղիղ 20 տարի առաջ, 2001 թուականի հոկտեմբերի 7-ին Պարգեւ սրբազանը եւ Հայր Աթանասը մի քանի հարիւր հիւրերի եւ ուխտաւորների մասնակցութեամբ կատարեցին երկու տարում վերականգնուած Ծիծեռնավանքի Սուրբ Գեւորգ եկեղեցի-հրաշքի խաչի եւ խորանի օծումը։ Յիշե՜լ, յիշե՜լ, յիշե՜լ… Եկեղեցու եւ տարածքի երկամեայ պեղումները կատարեցին Յակոբ Սիմոնեանի ղեկավարած խմբի հնագէտները, վերականգնման նախագիծը կազմեց եւ շինարարութեան վերահսկողութիւնն իրականացրեց ճարտարապետ Յովհաննէս Սանամեանը, իսկ բուն աշխատանքը ամենայն բծախնդրութեամբ կատարեց լուսահոգի Գեորգի (Մենուշ) Առաքելեանի ղեկավարած եկեղեցաշինարարների բրիգադը։ Յիշե՜լ, յիշե՜լ, յիշե՜լ…»:

Բոլորովին նորոգ ու գեղեցիկ դարձավ Ծիծեռնավանքի տարածքը, տաճարը հիմնանորոգվեց։ Հիշում եմ տաճարի օծման օրը. մարդաշատ էր Հայոց սրբավայրը, հոգեւորականները, Պարգեւ սրբազանի գլխավորությամբ, հոգեւոր արարողությունն էին կատարում։ Ուժեղ քամի էր տարածքում, բայց Աստծո զորությամբ կայացան նաեւ զանգակատան խաչի տեղադրումն ու օծումը։ Հետագայում վերականգնվեցին պարիսպները, դարպասը, եւ թանգարանի վերածվեց ավերակ սեղանատունը, որի բացումն ու օծումը նույնպես կայացան մեծ շուքով։ ՀՀ եւ Արցախի վարչապետները ընկուզենիներ տնկեցին թանգարանի հարեւանությամբ։ Ու արդեն յուրաքանչյուր տարի սեպտեմբերի վերջին շաբաթ օրը եկեղեցում մատուցվում էր սուրբ անմահ պատարագ՝ Սուրբ Գեւորգի տոնի առթիվ։ Ալեքսան Հակոբյանը, վկայակոչելով 7-րդ դարի պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացու «Աղուանից աշխարհի պատմութիւն» գրքում եղած պատումը, որը 10-րդ դարում լրացրել է Մովսես Դասխուրանցին, տեղեկացնում է՝ Ծիծեռնավանքի տաճարը կոչվում է Սուրբ Գեւորգ ի պատիվ 4-րդ դարի հռոմեական բանակի զինվոր, քրիստոնեության նահատակ, սրբադասված Գեւորգի։

Ըստ «Աղուանից աշխարհի պատմութիւն» գրքում եղած պատումի՝ արաբ ասպատակողներից մեկը ՄՂԵ թվին (846 թ.) արշավում է Հայաստանով մեկ. «…Եւ յետ  այսորիկ արշաւանս առնէր յաշխարհն Սիւնեաց եւ գերի վարեալ զԲաղացն սահմանս՝ գայ իջանէ յԱղահէջ գաւառ՝ յաւան մի՝ Արքուգետ կոչեցեալ, եւ իսկոյն հրամայէ այրել զեկեղեցին, որ Սրբոյն Գրիգորի էր անուանադրեալ: Եւ յայն ժամ զօրութիւն աստուածային հասեալ՝ հեծեալ մի ի ձի ճերմակ ճեպով ելանէ յեկեղեցւոյն արտաքս ակն յայտնի ամենեցուն եւ ընթացեալ ի բանակն՝ շփոթեալ զայրն անօրէն հանդերձ զօրօքն իւրովք դարձուցանէ ի փախուստ ընդ սարն, որ կոչի Եղջիւր խոյի. եւ անդ հողմ դժնդակ մրրկեալ շրջապատեաց զնոսա. եւ միայն ի ձի ապաստանքն փախուցեալ զերծան. իսկ պաղանաւորքն եւ առապուրք իլերանց վերայ կորեան. եւ գերեալքն մնացին խաղաղութեամբ՝ փառս Աստուծոյ տալով»։

Այսպես տարիներ շարունակ վերահայացած մեր հայրենիքում՝ Ծիծեռնավանք գյուղի համանուն վանական համալիրի Սուրբ Գեւորգ տաճարում տեղի էին ունենում ուխտագնացություններ, հոգեւոր արարողություններ, հարսանիք ու մկրտություններ, մատուցվում էին անմահ սուրբ պատարագներ, որոնցից վերջինը եղավ 2020 թ. սեպտեմբերի 26-ին։ Հաջորդ օրն սկսվեց պատերազմը, որի ավարտից հետո առանց որեւէ կրակոցի Քաշաթաղի շրջանի հյուսիսային հատվածը հանձնեցինք թուրքին։ Գերության մեջ վերստին  հայտնվեց նաեւ մեր չքնաղ Ծիծեռնավանքը, որի ճակատագիրն անհայտ է։