Պատմաբան-հայագետ Արտակ Մովսիսյանն անգամ մահից հետո շարունակում է հայ ազգին վերադարձնել սեփական պատմության դրվագները՝ միաժամանակ պայքարելով հայոց պատմության կեղծարարությունների դեմ։ Մահվանից ընդամենը 50 օր անց հրատարակված «Հայաստանը՝ ըստ անտիկ հեղինակների պատմաաշխարհագրական տեղեկությունների. արդի ուսումնասիրություններ եւ պատմական սկզբնաղբյուրների քրեստոմատիա» վերտառությամբ աշխատությունն անդրադառնում է անտիկ շրջանի օտարազգի հեղինակներին, որոնք արժեքավոր տեղեկություններ են տալիս Հայաստանի մասին։
«Հայաստանի Հանրապետություն» օրաթերթի հետ զրույցում ԵՊՀ հայոց պատմության ամբիոնի դոցենտ, պատմական գիտությունների թեկնածու Միքայել Մալխասյանը նշեց, որ Մովսիսյանի նպատակն է եղել անտիկ շրջանին վերաբերող պատմաաշխարհագրական բնույթի տեղեկություններն օգտագործել պատմական կեղծարարությունների, հատկապես ադրբեջանական կեղծ պատմագրության կողմից իրականացվող արշավանքի դեմ։ Անտիկ հեղինակների աշխատություններում ներկայացվող տեղեկությունները կհակադրվեն կեղծարար պատմաբանների կողմից գրվող «պատմությանը»։ «Անտիկ շրջանի հեղինակների կողմից բերվում են Հայաստանի տարածքային մեծության հետ կապված տարբեր փաստեր, որոնք ուժեղ կռվան եւ անհերքելի փաստարկ են դառնում մեր ձեռքին հայոց պատմության դեմ կատարվող պատմազեղծարարությունները հիմնավորաբար մերժելու համար։ Անտիկ հեղինակների աշխատությունները ներկայացնելու դեպքում հնարավոր չի լինի ասել, թե միայն հայկական աղբյուրներն են նշում այս կամ այն փաստի, իրողության մասին, հետեւաբար՝ օտար լսարանների առաջ մեր փաստերը կդառնան պակաս խոցելի»,- ասաց զրուցակիցս։
Նա հույս հայտնեց, որ ապագայում հնարավոր կլինի աշխատությունը հրատարակել նաեւ անգլերենով, որը միանշանակ օտար լսարանի համար հիմնավոր փաստերի հավաքածու կլինի թե ուսումնասիրությունների մասով, թե սկզբնաղբյուրային քրեստոմատիայի հատվածով։ Արտակ Մովսիսյանը նպատակ է ունեցել անտիկ շրջանի աղբյուրներում առկա պատմաաշխարհագրական նշանակություն ունեցող տեղեկություններն օգտագործել ոչ միայն զուտ գիտական շրջանառության համար, այլեւ դարձնել պայքարի գործիք՝ այդ շրջանին վերաբերող մեր պատմության խեղաթյուրումների եւ կեղծումների դեմ։
Գրքի շնորհանդեսը տեղի է ունեցել օրեր առաջ պատմաբանին նվիրված գիտաժողովի շրջանակներում։ Գրքի համահեղինակներն են Միքայել Մալխասյանն ու Լիանա Կարապետյանը։ Սրանով, սակայն, Մովսիսյանի թողած պատմագիտական ժառանգությունը չի սպառվում։ Կան մի շարք այլ ուսումնասիրություններ, հոդվածներ, որոնք դեռ անտիպ են։ Մալխասյանը տեղեկացրեց, որ նման անտիպ աշխատանքներից մեկը վերաբերում է ադրբեջանցիների կողմից հայոց պատմության անտիկ շրջանի պատմական աշխարհագրությանն առնչվող կեղծարարություններին։ Այն եւս առաջիկայում լույս կտեսնի։
Հաջորդը Հայոց պատմության դասագիրքն է, որի հնագույն եւ հին շրջանը գրել է Արտակ Մովսիսյանը, միջնադարը՝ Միքայել Մալխասյանը, իսկ նոր եւ նորագույն շրջանը՝ Աշոտ Մելքոնյանը։ Դասագիրքը հրատարակվելու է անգլերենով։ «Մովսիսյանը մեծ ուրախությամբ էր սպասում, որ դասագիրքը պետք է հենց միջազգային միջավայրում շրջանառության մեջ դրվի։ Հաճախ անտեղի մեղադրանքներ են հնչում մեր պատմագիտական համայնքի նկատմամբ, որ միջազգայնացմանն ուղղված գործողություններ չեն արվում, հետեւաբար՝ անգլերենով այս դասագրքի ստեղծումը շատ կարեւոր քայլ էր այդ ուղղությամբ։ Վստահաբար դասագիրքը կծառայի իր նպատակին»,- ընդգծեց զրուցակիցս։
Նկատենք, որ որքան էլ կարեւոր են մեր հասարակության իրազեկումը, կրթությունը, ինքնաճանաչության բարձրացումը, բայցեւայնպես պատմագրության ուղղությամբ կեղծարարության արշավանքի դեմ մեր քայլերը դեռ բավարար չեն։ Այս ուղղությամբ Թուրքիան եւ Ադրբեջանը չափազանց մեծ ֆինանսական եւ մարդկային ռեսուրսներ են օգտագործում։ Մալխասյանը հավելեց, որ այդ բացը լրացնելու համար Արտակ Մովսիսյանը մտադրություն ուներ «Հայաստանը՝ ըստ անտիկ հեղինակների պատմաաշխարհագրական տեղեկությունների. արդի ուսումնասիրություններ եւ պատմական սկզբնաղբյուրների քրեստոմատիա» գրքի առանձին դրույթների առնչությամբ տեսանկարահանել կարճամետրաժ տեսահոլովակներ 2-5 րոպե տեւողությամբ։ Դրանցից յուրաքանչյուրում պետք է ներկայացվեին Հայաստանի վերաբերյալ որեւէ անտիկ հեղինակի աշխատությունից պատմաաշխարհագրական տեղեկությունները, այդ ամենը ցուցադրվեր քարտեզի վրա, եւ կարձանագրվեր, որ օրինակ՝ Մեծ Հայքի մեծության, հզորության մասին տեղեկություններն օտար հեղինակները հաստատում են եւ դեռ ավելին են ներկայացնում, քան գիտենք ինքներս։
Արտակ Մովսիսյանն աշխատում էր նաեւ հայոց թագուհիներին նվիրված գիտական մի ֆիլմի վրա։ Բարեբախտաբար, պահպանվել են պատմաբանի մասնակցությամբ տեսագրությունները։ Ֆիլմի ռեժիսոր Արտակ Ավդալյանը «ՀՀ»-ի հետ զրույցում նշեց, որ նկարահանումներն սկսել են Արտակ Մովսիսյանի հետ, բավական նյութեր են ուսումնասիրել պատմաբանի հետ, այդ թվում՝ գիտնականների հետ հարցազրույցներ եւ այլն, բայց այսօր, ցավոք, աշխատանքները շարունակում են առանց իրեն։ «Ֆիլմը, բնականաբար, կնվիրվի Արտակ Մովսիսյանի հիշատակին։ Դժվար է առանց նրա, որովհետեւ մենք ոչ միայն լավ ընկեր եւ լավ մարդ կորցրինք, այլեւ՝ լավ պատմաբանի, ով կարողանում էր լայն ճանաչում եւ հանրամատչելիություն տալ մեր պատմության դրվագներին: Եվ այսօր, գոնե ինձ համար, ֆիլմի համար չկա որեւէ մեկը, որը կարողանար ամբողջությամբ փոխարինել Արտակին… նրա աշխատանքը, գիտելիքները, կազմակերպչական ջիղը»,- ասաց կինոռեժիսորը։
Ներկայումս ֆիլմի հեղինակային մասի վրա թիմով են աշխատում, այն ղեկավարում է Միքայել Մալխասյանը, ով եղել է Մովսիսյանի ուսանողներից։ Մնացած մասը շարունակել է կինոռեժիսորը, իր իսկ խոսքերով՝ փորձելով պահպանել Արտակի շունչը եւ որեւէ շեղում չտալ նրա գծից։ Քանի որ համատեղ մի շարք ֆիլմեր են նկարահանել Ավդալյանին ծանոթ պատմաբանի ձեռագիրը։
«Հայոց թագուհիներ» ֆիլմի գերխնդիրն է ներկայացնել, թե ինչ է արել հայոց թագուհին՝ հայ կինը, հայոց պետականության եւ հայ ազգի համար, թե որքան արժեւորված եւ հարգված է եղել մշտապես։ Հայոց թագուհին եղել է սիրելի կին, հարգված ծնող եւ հարգելի իշխանուհի։ Մենք գիտենք, որ հայոց թագուհիները եկեղեցիներ, կամուրջներ են կառուցել, նաեւ հիվանդանոցներ, որտեղ անձամբ են ծառայել։ Իսկ օրինակ՝ Փառանձեմ թագուհին արդեն որպես երկրի ղեկավար մեկ տարի շարունակ դիմագրավել է պարսկական հզոր զորքին։ Մենք որեւէ բան հնարելու կամ ճոխացնելու կարիք չունենք»,- ասաց կինոռեժիսորը՝ շեշտելով, որ ֆիլմը լինելու է ակադեմիական, գիտական ամուր հիմքով, որպեսզի որեւէ թիրախավորում չլինի։
