«Սովորիր ապրել առանց ինձ…»

Հազար անգամ կարելի է մարդու մասին կենսագրական կարդալ, թվեր ու փաստեր, բայց դա ընդամենը նպաստում է ընդհանուր տպավորությանը, չի շնչավորվում, չի դառնում այնքան մտերիմ, հարազատ, որքան գեղարվեստական պատումի մեջ, որքան կարող է տպավորվել «արվեստներից ամենակարեւորի»` կինոյի մեջ…

Հայ կինոն հարուստ չէ մտավորականների կերպարներով, այն ավելի շատ գեղջկական մոտիվների թեքում ունի, իսկ առավել վատթարը` հայ կինոյից դուրս, հայի կերպարը ներկայացվել է որպես ճարպիկ չարչու տիպար. սա նաեւ մեր մեղքն է. մենք շեշտն անընդհատ դնում ենք մեր պակասությունների, մեր խեղճության, անկարության եւ ոչ առավելությունների, կարողությունների, մտքի վրա, սակայն` ի պատիվ հայ կինոյի, պետք է ասել` որքան էլ քիչ են եղել մտավորական մոտիվներով նկարահանված ֆիլմերը, արդարացրել են իրենց` առանձնահատուկ հմայքով, օրինակելիությամբ, մտածող ու պայքարող հայ տեսակի վեհությամբ, բարոյականությամբ… Այսօր խոսքը Միքայել Նալբանդյանի ու նրա մասին պատմող կենսագրական ֆիլմի մասին է, որ նկարահանվել է 1983 թ.` «Հայֆիլմում», սցենարը` Առնոլդ Գրիգորյանի, ռեժիսորներ` Ռուբեն Գեւորգյանց, Գեորգի Կեւորկով, գլխավոր դերում` Արտաշես (Արթուր) Մեսչյան, իսկ Նազարյանցի դերում Գուրգեն Թոնունցն է…

Ֆիլմը տպավորիչ է` ամենժամանակյա հայոց խնդիրներով, հերոսի բարդ, անսասան խառնվածքով, մենակ պայքարողի անձնվիրությամբ, անխուսափելի բախումներով, կյանքի սիրով ու հոգուց բխող երգով… Հայ ժողովրդի համար ծանր ժամանակներից էր. թշնամիները շատ էին, անողոք, բարեկամներն ու ընկերները` քիչ, հավատարիմ, մատնիչների պակաս չկար` ամեն տեսակ խարդավանքներով, իսկ կենտրոնում նա է` Ազատության մարտիկը…

Միքայել Նալբանդյանը ծնվել է 1829 թ. նոյեմբերի 2-ին` արհեստավորի ընտանիքում, սակայն նրանից ավելի ազնվական դժվար է պատկերացնել. նրան ճանաչեցի դպրոցական հասակից իսկույն առանձնացավ բոլոր սիրված գրողներից ու նրանց ստեղծագործություններից` «Ազատություն» բանաստեղծությամբ, որն ինձ համար դարձավ անձնագրին համարժեք անձը հաստատող վավերագիր. այն միշտ ինձ հետ է` հենց այն հասկացողությամբ, ինչ նկատի է ունեցել հեղինակը. այդ կենսական ազատությունը, որ ոչ միայն մարդու անձնական ձեռքբերումն է, այլեւ այն է, ինչ կարելի է հանձնարարել հարազատին, սիրելիին, ազատություն` բարոյականության մեջ ու բարոյական սահմաններում… «Սովորիր ապրել առանց ինձ»,- բաժանման պահին ասում է ազատության մարտիկը` «Գիշերվա մեջ առկայծող կրակը» ֆիլմում. գուցե, դաժան է ասված, սակայն դա միակ պաշտպանությունն է, որ կարող է առաջարկել սիրելիին… Հայրենիքի, ժողովրդի, ազգի փրկության գործը չի կարող ստորադասվել ոչ մի անձնական հաճույքի, եւ անհնար է որեւէ բռնությամբ շղթայել այդ պայքարին նվիրված ներքին ազատությունը, քանզի այն անդավաճան համոզմունք է եւ չի կարող ճկվել ոչ մի սպառնալիքի առջեւ. անգամ բանտարկություններն ու աքսորը, դրանից բխող ծանր, անբուժելի հիվանդությունը չեն կարող խլել այն ժամանակը, որ հատկացված է նվիրական պայքարին, քանզի որեւէ կերպ անհնար է հետաձգել այդ ժամանակը, քանզի «գալիքը պետք է նվաճել այսօր»։ Նալբանդյանը վստահ է, որ ներքին ազատությունն ու համարձակությունը առավել վախեցնող ուժ են, քան ցանկացած զենք, որ կարող է ունենալ որեւէ մեկը։ «Դուք ձերբակալել եք ինձ, որովհետեւ վախենում եք ինձանից»,- հանգիստ ասում է նա, որ կարող էր փրկվել ընդամենը մի ստորագրությամբ` վաճառելով բարոյականությունը, անցած ճանապարհն ու պայքարը շարունակելու ազատությունը… Բայց չէ որ «ես ապրել եմ, ես եղել եմ», իսկ մի՞թե դրանից ավելի մեծ վարձատրություն կա գաղափարական մարտիկի համար, մի բան, որ չափազանց անհասկանալի է որովայնամեծար ու մատնիչ, ծառայամիտ հայ տեսակին, ով փորձում է առարկել «մտերմաբար», «սրտացավորեն», թե «հանուն ո՞ր ազգի է» զոհաբերում իրեն Նալբանդյանը եւ ինչի՞ է հասել դրանով…

Սա այն բաժանարար գիծն է, ուր չի կարող խոսք լինել միասնության մասին, այն միասնության, ինչ նկատի ունի Նալբանդյանը, երբ դասախոսություն է կարդում ուսանողների համար. «Դարերի ընթացքում հայության թշնամիները փորձել են պառակտել մեր ժողովրդին, բայց դա նրանց չի հաջողվել` սպանել այն ամենը, ինչ ներծծել ենք մոր կաթի հետ. մինչեւ այժմ դա նրանց չի հաջողվել, քանզի միաբանված ժողովրդին ոչ ոք չի կարող ծնկի բերել, չի կարող եւ ոչ մի բռնակալ. առաջին հերթին մտավորականությունը, երիտասարդությունը պետք է հանդես գա ժողովրդի իրավունքների պաշտպանությամբ, թշվառ մարդկանց իրավունքների. սա է մեր կենսական բուն նպատակը, եւ որպեսզի հասնենք այդ նպատակին, մեզ ետ չի պահի ո՛չ մի բանտ, ո՛չ մի աքսոր. ոչ միայն գրչով եւ բանիվ, այլեւ զենքով եւ արյամբ, եթե երբեւէ մեր ձեռքը զենք առնելու պատվին արժանանանք… Մեզ հարկավոր է միասնական միտք, մեկ նպատակ, մեկ ելք, մեկ բռունցք, մեկ ոգի…»: Իսկ գաղափարական մարտիկներ կարելի է լինել եւ օտարների հետ, ովքեր կիսում են ազատության մասին սեփական հայացքներդ ու պատկերացումներդ, այնպիսիք, ինչպես Ալեքսանդր Գերցենը, Նիկոլայ Օգարյովը, Սեռնո Սոլովեւիչը եւ այլն, որոնց հետ Նալբանդյանը նամակագրական ու բարեկամական կապերի մեջ էր, ովքեր կիսում էին միմյանց հեղափոխական-դեմոկրատական հայացքները, իսկ Նալբանդյանի պայքարը չէր սահմանափակվում սոսկ Ռուսական կայսրության մեծապետական շահերի դեմ գործելով. առավել վատթար էր հայերի վիճակը օսմանյան տիրապետության տակ. ժողովրդին ճնշելու իմաստով սրանցից ետ չէին մնում եւ հայկական իշխանությունները, այնպես որ, պայքարը բազմակողմանի էր ու կեղեքիչ. Նալբանդյանը շատ լավ էր հասկանում, որ զոհասեղանին դրված է սեփական կյանքը, բայց նահանջելու միտք չուներ. դեռ օրորոցից էր ընտրել ճանապարհը, որ կոչվում էր Ազատություն.

-Ազատությո՜ւն,-գոչեցի,-

Թող որոտա իմ գլխին

Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ,

Թող դավ դնե թշնամին,

Ես մինչ ի մահ, կախաղան,

Մինչեւ անարգ մահու սյուն,

Պիտի գոռամ, պիտ կրկնեմ

Անդադար. ազատությո՜ւն։

Ինչպես իր դասախոսությունում ինքն էր ասում, նրան չընկճեցին ո՛չ բանտը, ո՛չ աքսորը, ո՛չ էլ ծանր, այն ժամանակների համար` անբուժելի հիվանդությունը. նա, ում համար խոսքն ու գործը համարժեք էին, փոխկապակցված, միահյուսն, միմյանց հանդեպ` անդավաճան…   Ազատության զինվորը վախճանվեց թոքախտից, աքսորավայրում՝ Սարատով նահանգի Կամիշին քաղաքում, 1866 թ. մարտի 31-ին` կարճատեւ կյանքի ընթացքում անցնելով աներեւակայելի մեծ ճանապարհ…