Նրա ձայնը արձագանքում է մեր բարձրաբերձ լեռների պատերից

«Իմ մահվան օրը կիջնի լռություն,

Ծանր կնստի քաղաքի վրա,

Ինչպես ամպ մթին կամ հին տրտմություն,

Կամ լուր աղետի՝ թերթերում գրած».

Եղիշե Չարենց

Չարենցը չէր սխալվում, քանզի գիտեր իր մեծությունը եւ մահն էր դաժան գուշակում, եւ պատրաստ էր դրան այն ոգով, որով մտածում ու ստեղծագործում էր` պատրաստ զոհաբերման, հանուն հայրենիքի ու հանուն գաղափարի… Մահվան տեսիլը հետամուտ էր ամենուր ու ամեն ժամանակ` բաժին հասած կյանքի դժնի օրերին. անսպասելի ու զարմանալի չէր, քանզի ապրում էր ապրեցնելո՛ւ համար, իսկ ապրեցնողների դեմ հալածանքը նորություն չէ ոչ մի ժամանակներում… Որքան էլ Չարենց անվանումը մեկնաբանվում է «չար» արմատով, ու բանաստեղծն էլ փորձում է յուրովի բացատրել այն, թե «աշխարհում բարու դիմակի տակ շատ հաճախ չարն է թաքնված, ես էլ իմ հոգու բարի բովանդակությանը, այսպես ասած, չար անուն եմ տվել», չարությունն այդպես էլ չդարձավ նրա համար բարու հոմանիշ ու չստացվեց հոգու բարությունը թաքցնել «չար» արմատի տակ, եւ երբեք էլ Չարենց անվանումը չասոցացվեց չարի հետ, ընդհակառակը` այն դարձավ սիրո՛ հոմանիշ. այդ անունը լեզվի վրա անմիջապես քաղցրանում ու հալվում է մեղրի հանգույն` թողնելով ետհամային հաճելի զգացողություն…

Սիրով աշխարհին նայող ու սիրո համար ծնված պատանի բանաստեղծին վիճակված էր անցնել մարդկային աներեւակայելի դժոխքով ու դեռեւս 19 տարեկան արարել «Դանթեական առասպել» գլուխգործոցը` մարտահրավեր նետելով միջնադարի իտալացի բանաստեղծ Դանթեին` նրա «Աստվածային կատակերգությանը»։ Դանթեն իր հերոսներին ընտրում է մեղսավորներից, որոնց հանդերձյալ կյանքում տանում է դժոխք. որքան էլ իրական են նրա հերոսները, դժոխքում հայտնվելու նրանց փաստը, սակայն կարելի է գնահատել որպես բանաստեղծի ռոմանտիկ երազանք ու ցանկություն: Բանական մարդու համար դժոխքը իրականում հենց այդպես էլ պիտի լինի` այն սահմռկեցուցիչ պատկերներով, որ ներկայացնում է Դանթեն, սակայն այնտեղ հայտնվածներն ու տառապողները ընդամենը հատուցումն են ստանում իրենց երկրային կյանքում գործած ստոր արարքների ու ոճիրների դիմաց. հենց սրանով է դանեթական իրողությունը ներկայանում ռոմանտիկ, քանզի իրական կյանքում դժոխքը հենց երկրի՛ վրա է, ուր մեղսավորների պատճառով տառապում ու տանջանքի են ենթարկվում անմեղները: Ահա այս դժոխքով է անցնում Չարենցը եղեռնի արնահեղեղ ճանապարհը, այս իրական դժոխքին է ականատես լինում հուզառատ պատանին, անմարսելի պատկերներ ու տեսարաններ, որ դժվար է նկարագրել ու հաղորդել գրչով այն մանրամասներով, որ անտանելի են մարդկային աչքի ու սրտի համար, որ ցնցում են միտքը, կաթվածահար անում մարմինը, սակայն Չարենցը, ի պատիվ իրեն, ընտրելով միջնադարյան բանաստեղծի պոեմի տաղաչափական բարդ կառուցվածքն ու մարտահրավեր նետելով նրա դժոխքին` հիանալի հաղթահարում է իր առջեւ դրված խնդիրը, ու եթե ընթերցողը հանգիստ, անգամ ներքին բավականությամբ է վերաբերվում Դանթեի «Կատակերգությանն» ու նրա` դժոխքում հայտնված մեղսավոր հոգիների դաժան նկարագրությանը, Չարենցի «Դանթեականը» անհնար է ընթերցել նույն հանգստությամբ, քանզի ընթերցողն իրեն ուզած-չուզած պատկերացնում է չարենցյան դժոխքում` իր ազգակից անմեղ հոգիների տանջալի, ողբերգական, անասելի մահը վերապրելով…

Իսկ այստեղ ահա-մի ոսկրացած ձեռք։

Մարմինը չկա։ Ընկած է անձայն։

Քիչ հեռուն գտանք սրունքները մերկ,

Իսկ քիչ է՛լ այն կողմ-ատամներ ցիրցան։

Իսկ այնտեղ, ժայռի կատարին այն լերկ,

Մոռացել էին մի հին հրացան։

Այն, ինչ մեր նոր սերնդի համար պետք է լիներ ընդամենը գրական, ընթերցողական վերապրումի նյութ, ցավոք, մեր օրերում դարձավ մի նոր դաժան դժոխք, որի միջով անցան մեր պատանիները, մեր ժողովուրդը, դժոխք, որ դեռ շարունակվում է եւ գրեթե կարիք չի զգում նոր դանթեականների հղացման, քանզի 1915-1916 թթ. չարենցյան հղացումը ճիշտ նկարագրությունն է այս օրերի, պատճենահանումը 1915 թվականի թուրքական եղեռնագործության, որ չի փոխում ձեռագիրը, քանզի չունի գիր ու կրթություն եւ արյունոտ աչքերով է նայում սեփական աստծուն, թեեւ օրվա մեջ մի քանի անգամ ծնկաչոք է աղոթում նրա առջեւ։

Եղեռնի սարսափները ապրած բանաստեղծը հավատաց 1917 թ. հեղափոխության մոգական ազդեցությանը հայրենիքի փրկության գործին եւ զինվորագրվեց նրան, դարձավ կոմունիստական կուսակցության անդամ` չափածո տողեր ձոնելով հեղափոխությանն ու նրա առաջնորդին, բայց ինչպես սովորաբար լինում է հեղափոխությունների արդյունքում, այնուհետեւ նրան տեր են կանգնում ճարպիկներն ու բախտախնդիրները, ինչպես որ եղավ ստալինյան ղեկավարության դժնի շրջանում, երբ դեռ իրական ֆաշիզմի դեմ պայքարը չսկսած` ֆաշիզմ իրականացրին սեփական ժողովրդի հանդեպ` հասարակության միջից զտելով առողջ տարրերին ու պատժելով նրանց առանց դատ ու դատաստանի, կամայականորեն, առանց փաստերի… Սրանց ոխերիմ թշնամին հատկապես մտավորականությունն էր, մտածող, կարծիք ունեցող մարդը, իսկ Չարենցը նրանցից մեկն էր, ով սովոր չէր ճկվելու, հնազանդվելու տգիտությանն ու անարդարությանը, բիրտ վերաբերմունքին… Ամենահեշտը մտածող, անպաշտպան մարդուն, բանաստեղծին թիրախավորելն է, երբ հիմարության առջեւ ի զորու չես այնպիսի հիմարություն դնել, որ հիմարին անգամ հավաստի թվա հիմարությունդ եւ, թիմակից համարելով, հանգիստ թողնի քեզ։ Չէ, Չարենցը չգտավ ո՛չ խոսքեր հիմարության, ո՛չ էլ խոնարհում  չարի առաջ. նրա հանդեպ հետապնդումներն ավելի ու ավելի դաժան, անարդար ու անհիմն էին դառնում, եւ նա 1936 թվականի բանտային ծանր օրերին «ի խորոց սրտի» դիմում է աստծուն, քանզի այլ ոքի դիմելու ճար չուներ.

Ես անսացի միայն-իմ հանճարի ձայնին:-

Ճանաչեցի լոկ նյութն ինքնարարիչ,-

Եվ` հանճարիս ուժով` ենթարկեցի այն ինձ:-

Եվ-թունավոր ինքյան, որպես կարիճ`

Ահա կանգնած եմ-զուրկ անգամ դժնի հացից,-

Եվ կախված է գլխիս-մի արեգնյալ կացին:-

Միայն հանճարի ձայնին ապավինած բանաստեղծը որքա՜ն սպառնալիք պիտի լիներ արյունարբու իշխանության համար, որ այլ հնար չլիներ նրա դեմ պայքարելու, քան գաղտնորեն նրան տանջանքների ու մահվան դատապարտելը, երբ բանաստեղծն ինքը հանուն իր ժողովրդի լուսավոր կյանքի պատրաստ էր միակ զոհը լինել եւ աներեր գնալ կառափնարան.

Թող ոչ մի զոհ չպահանջվի ինձնից բացի,

Ուրիշ ոտքեր կախաղանին թող մոտ չգան.

Եվ թող տեսնեն իմ աչքերի մեջ կախվածի,

Իմ բո՛րբ երկիր, լուսապսակ քո ապագան։

1937 թվականի նոյեմբերի 27-ի առավոտյան, ժամը 7։00-ին կենտրոնական բանտի հիվանդանոցում «հավերժորեն» լռում է Չարենցի կենդանի ձայնը, սակայն այդ ձայնը լռեցնողները չհասկացան, որ այն վերակենդանանալու հատկություն ունի եւ մինչեւ օրս բախվում է մեր բարձրաբերձ լեռների պատերին ու արձագանքում աշխարհով մեկ…