Մեր պատմության մեջ ապրիլը հիշարժան, ողբերգական իրադարձություններով է լի: 2016 թ. ապրիլյան քառօրյա պատերազմում հարյուրից ավելի քաջորդիներ զոհվեցին։ Արժանին պետք է մատուցենք նաեւ նրանց, ովքեր ողջ մնացին ու տեր՝ հայոց հողին, նրանց, ովքեր տուն եկան վիրավոր ու հաշմանդամ։ Խոնարհվենք հերոսածին մայրերի առաջ։ Մեր պատմության մեջ ապրիլի 2-ը հայտնի է նաեւ որպես հերոս Սողոմոն Թեհլերյանի ծննդյան օր։ Ապրիլի 2-ին սպանվեց Պռոշյան համայնքի ղեկավար Հրաչ Մուրադյանը։ Ապրիլի 2-ը նաեւ Խաչատուր Աբովյանի հիշատակի օրն է՝ տնից դուրս է եկել ու չի վերադարձել։
Այսօր ազգովի հպարտանում ենք «Նեմեսիսի» վրիժառուներով, ովքեր վրեժխնդիր եղան Հայոց մեծ եղեռնը կազմակերպելու եւ իրականացնելու համար։ Սողոմոն Թեհլերյանի կերպարը վաղուց է ոգեշնչել մեր ժողովրդին։ Դեռեւս 4-րդ դասարանում ընթերցեցի Բոգդան Վերդյանի «Ծաղիկներս մնացին հեռվում» վեպը եւ ճանաչեցի Թեհլերյանին ու ազատագրական պայքարի շատ հերոսների։ Ծնվել է 1897 թ. Արեւմտյան Հայաստանի Երզնկայի գավառի Բագառիջ գյուղում, որտեղ էլ ստացել է նախնական կրթությունը։ 1912 թ. փոխադրվել է Սերբիա։ Առաջին համաշխարհային պատերազմը սկսվելուն պես մեկնել է Հայաստան, որտեղ մասնակցել է կամավորական շարժմանը Անդրանիկի գնդում։ 1915 թ. Թեհլերյանը վերապրել է ցեղասպանությունը, ինչը շատ մեծ ազդեցություն է ունեցել նրա կյանքում։ 1921 թ. մասնակցել է Դաշնակցության «Նեմեսիս» գործողությանը՝ առաջադրանք ստանալով սպանել եղեռնի գլխավոր կազմակերպչին՝ Թալեաթ փաշային։ Նույն տարվա մարտի 15-ին Բեռլինի Շառլոտենբուրգ թաղամասի Հարդենբերգ փողոցում գնդակահարել է Թալեաթին եւ ձերբակալվել։ «Մարտի տասնհինգի առավոտյան պատուհանից հանկարծ տեսա, որ Թալեաթը փողոց դուրս եկավ ու դեպի վար գնաց: Ատրճանակս առա, վրա հասա, զուգահեռ մայթով արագ գնացի, առաջ անցա, երբ նա բավականին ետ մնաց, անցա մյուս մայթը, ետ դարձա` նրան դիմացից խփելու համար: Բայց մի երկու քայլ մնացած` հանկարծ նա զգաց, սարսափահար նայեց, ուզեց թեքվել, խուսափել, երբ գնդակը գամեցի գլխին»,- պատմել է վրիժառուն: 1921 թ. հունիսի 2-ին գերմանական դատարանը անմեղ է ճանաչել նրան։ Թեհլերյանին պաշտպանում էին երեք դատապաշտպաններ, որոնցից մեկը դոկտոր Թեոդոր Նիմայերն էր՝ օրենսդրության պրոֆեսոր Քիլի համալսարանից, երկրորդը Ադոլֆ ֆոն Գորդոնն էր (իրավական գաղտնի խորհրդական), իսկ երրորդը՝ Յոհաննես Վերթաուերը (իրավական խորհրդական)։ Արդարացված Թեհլերյանը երկար տարիներ ապրել է Հարավսլավիայի մայրաքաղաք Բելգրադի Դալմատինսկա փողոցի թիվ 78 տանը։ 1945-ից հետո բնակություն է հաստատել նախ Կազաբլանկայում (Մարոկկո) եւ ապա ԱՄՆ-ի Սան Ֆրանցիսկո քաղաքում, որտեղ էլ մահացել է 1960 թ. մայիսի 23-ին։ Թաղվել է Ֆրեզնոյի հայկական «Արարատ» գերեզմանոցում։
Ի հիշատակ Թեհլերյանի՝ հուշարձաններ են կանգնեցվել Ֆրեզնոյի գերեզմանատանը, Թալինի Մաստարա գյուղում, Գյումրիում։ 2003 թ. օգոստոսի 8-ին Երեւանի Աջափնյակ թաղամասի Շինարարների փողոցի մի համեստ անկյունում բացվել է նրա հերթական կիսանդրին: Բացմանը խոսք են ասել Ցեղասպանության թանգարանի տնօրեն Լավրենտի Բարսեղյանը, թատերագիր Պերճ Զեյթունցյանը, քաղաքական գործիչ Րաֆֆի Հովհաննիսյանը, Աջափնյակի թաղապետ, հուշարձանի պատվիրատու (հովանավոր) Արծրուն Խաչատրյանը, արձանի հեղինակն է Լեւոն Թոքմաջյանը: Թեհլերյանի արձանի նյութը Ղարաբաղի վարդագույն մարմար է, բարձրությունը` 3 մ: Հայոց մեծ եղեռնի 100-ամյա տարելիցի միջոցառումների շրջանակում, 2015 թ. ապրիլի 22-ին Շիրակի մարզի Մարալիկ քաղաքի հրապարակում բացվել է Թեհլերյանի բրոնզաձույլ, 4 մետր բարձրությամբ հուշարձանը. Թեհլերյանը կանգնած է գրանիտե պատվանդանին՝ ատրճանակը ձեռքին, ոտքի տակ Թալեաթի գլուխը։ Հուշարձանը ստեղծել է քանդակագործ, ՀՀ վաստակավոր նկարիչ Սամվել Պետրոսյանը։ Կառուցվել է բարերար Յուրա Հովհաննիսյանի աջակցությամբ։
2019 թ. Թեհլերյանի որդին՝ Զավենը, Մայր Աթոռին է նվիրել մի շարք բացառիկ փաստաթղթեր հոր արխիվից։ Կա մի լուսանկար՝ կատարված 1950-ականներին։ 1970-80-ական թթ. Խորհրդային Հայաստանի պարբերականներից մեկում հոդված է տպագրվում Սողոմոն Թեհլերյանի մասին։ Հոդվածում նաեւ պատմվում է, որ երբ Սողոմոնը կեցվածք էր ընդունում ֆոտոխցիկի առաջ, լուսանկարիչն առաջարկում է առաջ պարզել այն մատը, որով սեղմել էր ատրճանակի ձգանը՝ Թալեաթ փաշային գնդակահարելիս։ Առավել հետաքրքիր է Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Առաջինի խոսքը՝ ուղղված Թեհլերյանին. «Ժողովուրդը քո մատն ավելի շատ համբուրեց, քան իմ աջը։ Եվ դա է ճշմարիտը։ Պետք է, որ մենք այդպես հարգենք մեր հերոսին, ինչն ամեն բանից վեր է։ Ազգը, որ հերոս չունի, պատմություն չունի»։ Ռեժիսոր Սամվել Թադեւոսյանի, Արցախյան գոյամարտի մասնակիցների հետ այցելեցինք Սողոմոն Թեհլերյանի հուշակոթողին։
Այնուհետեւ եղանք Կոտայքի մարզի Պռոշյան գյուղի պանթեոնում, որտեղ են հուղարկավորված Արցախյան բոլոր պատերազմների ժամանակ նահատակված 27 պռոշյանցիներ, այդ թվում նաեւ Պետոն, ով փրկեց երիտասարդ զինվորին, սակայն ինքը նահատակվեց ականի պայթյունից։ Պետոյի կողքին մարտական ընկերոջ՝ Հրաչ Մուրադյանի շիրմաքարն է։ 2013 թ. ապրիլի 2-ին, ժամը 9-ի սահմաններում Կոտայքի մարզի Պռոշյան համայնքի վարչական շենքի մուտքի դիմաց սպանվեց գյուղապետ Հրաչ Հակոբի Մուրադյանը, ով ասել է. «Մեր երկրի կառուցման համար չպետք է խնայենք ոչինչ, պետական մտածելակերպ դրսեւորենք եւ լավ հայ լինելու պատվին արժանանանք։ Փոքր ազգ լինելու հանգամանքը մեզ ավելի պիտի պարտադրի հայրենասեր, ազգասեր ու միասնական լինել»։
Նրա մահվան 9-ամյա տարելիցի կապակցությամբ պանթեոն էին եկել հարազատները, մարտական ու կուսակցական ընկերներ, գյուղի բնակիչներ։ Տուֆակերտ պանթեոնում կանգուն է բացօթյա խորան, որի դիմաց ՀՀ եւ ՀՅԴ դրոշակները ձեռքերին՝ պատվո պահակ էին կանգնած երիտասարդները։ Խորանի ձախ կողմում, կամարաձեւ պատին 27 անմահ հերոսների լուսանկարներն են՝ լուռ ու պահանջատեր։ Արցախյան շարժման ակտիվ մասնակից, Պռոշյանի կամավորական ջոկատի հիմնադիրներից Հրաչ Մուրադյանը ծնվել էր 1963 թ. օգոստոսի 23-ին Սիրիայի հայաշատ Գամշլի գյուղում։ 1966-ին ընտանիքով տեղափոխվել է Պռոշյան գյուղ։ Ավարտել է Երեւանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան պետական համալսարանը։ 2005-ից Պռոշյանի գյուղապետն էր, ամուսնացած էր, ուներ երկու դուստր՝ Նարե, Հայկուհի, եւ երկու որդի՝ Գեւորգ, Կարոտ։ 1990-ից համալրել էր ՀՅԴ շարքերը։ Ազատամարտի նվիրյալ հերոսներից էր։ Լեգենդար Պետրոս Ղեւոնդյանի հետ անցել էր ազատամարտի բոլոր ճակատներով՝ Շահումյանից մինչեւ Վարանդա։ Պարգեւատրվել է «Մարտական խաչ» երկրորդ աստիճանի մեդալով եւ մի շարք այլ պարգեւներով։
Ներկաները ծաղիկներ խոնարհեցին Հրաչի շիրմաքարին, խնկարկեցին։ Այստեղ հանդիպեցի Քաշաթաղի Կովսական քաղաքում բնակություն հաստատած սիրիահայերի, ովքեր պատերազմից հետո տեղափոխվել էն ՀՀ, ինչպես նաեւ՝ բնիկ պռոշյանցի Վարդանին, ով ընտանիքով բնակվում էր Քաշաթաղի շրջանի Վակունիս գյուղում եւ դարձյալ պատերազմից հետո տեղափոխվել է հայրենի գյուղ։ Օրվա ընթացքում այցելեցինք նաեւ Եռաբլուր։ Հազարավոր դրոշներ են փողփողում տղերքի շիրմաքարերին։ Քառօրյայի մարտիրոս տղաների շիրմաքարերի շարքը պատված էր ծաղիկներով, խնկաբույրը տարածված էր օդում։ Ժպտադեմ ու տխրադեմ լուսանկարներն են քարերի վրա։ Տղերքը պահանջատեր են, իրենք դարձան վահան ու թույլ չտվեցին թշնամին մտնի մեր երկիր։ Իրենք հզոր էին ու դարձան մեր ժողովրդի փառքն ու հպարտությունը։ Սակայն այսօր նրանց հոգեղեն շարքերը բազմապատկվել են, իսկ իրենց, իրենցից առաջ ու հետո նահատակված տղերքի արյունով ողողված հայրենի հողը մնացել է թշնամուն, քաջերի հոգիներն անհանգիստ են, ինչքան էլ խնկարկենք, ոգեկոչենք։
