Հայ ժողովրդի պատմության եւ նրա պետականության հարատեւ ընթացքում Հայաստանի առաջին հանրապետության դերի մասին «Հայաստանի Հանրապետություն» օրաթերթը զրուցել է պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Խաչատուր Ստեփանյանի հետ:
-Ի՞նչ էր առաջին հանրապետությունը ցեղասպանություն վերապրած հայ ժողովրդի համար:
-Ցեղասպանությունից հետո անկախ պետականության վերականգնումը, իրոք, հրաշք կարելի է համարել: Անասելի զրկանքներ կրած ժողովուրդը կարողացավ իր մեջ ուժ գտնել: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը բացառիկ նշանակություն ունեցան հայության համար: Դրանք փրկեցին հայ ժողովրդին սեփական հայրենիքում վերջնական բնաջնջումից, բարձրացրին նրա բարոյական ու մարտական կորովը, հերթական անգամ հաստատեցին, որ հավաքական պայքարի դեպքում անկարելի է ընկճել մեր ժողովրդին, եւ հնարավոր դարձրին Հայաստանի անկախության վերականգնումը:
Մենք հիմա ծանր ժամանակներ ենք ապրում, սակայն 104 տարի առաջվա սխրանքը ցուցաբերած ժողովուրդը չի կարող հիասթափվել, պարտավոր է հերթական անգամ միասնականությամբ կանխել թշնամու ծրագրերի իրականացումը:
-Ո՞րն է առաջին հանրապետության դերը պետականաշինության գործընթացում:
-Առաջին հանրապետության պետականաշինության գործընթացը դժվար, բայց պատվաբեր առաքելություն էր, որը պատմական իրադրության բերումով եւ նախընթաց տասնամյակներում հայ ժողովրդի քաղաքական կյանքում ունեցած անվիճելի առաջատարության շնորհիվ վերապահվեց Հայ ցեղափոխական դաշնակցությանը:
Չունենալով պետություն կառավարելու փորձ (հայ իրականության մեջ ոչ մի քաղաքական կազմակերպություն այդ փորձը, ցավոք, չուներ)՝ Դաշնակցությունն արեց հնարավոր եւ անհնար ամեն ինչ՝ զրոյից պետություն կառուցելու համար: Արեւելյան Հայաստանը Ցարական Ռուսաստանի ժամանակներում Անդրկովկասի ամենահետամնաց երկրամասն էր: Ցեղասպանության եւ Առաջին աշխարհամարտի ծանր հետեւանքներն ավելի էին քայքայել Արեւելյան Հայաստանը. գաղթականներ, որբեր, ավերածություններ, հարեւանների հետ պատերազմական վիճակ եւ շրջափակում, ներքին սահմանափակ ռեսուրսներ: Այս էր առաջին հանրապետության նորաստեղծ կառավարության ստացած ժառանգությունը, եւ ինչպես տիպիկ բնութագրել է առաջին վարչապետ Հովհաննես Քաջազնունին, իրենց կառավարությունը չէր հաջորդել նախորդ կառավարությանը եւ ամեն ինչ պետք է սկսեր չեղած տեղից:
Այս պայմաններում Արամ Մանուկյանի, Գարեգին Նժդեհի, Հովհաննես Քաջազնունու, Դրոյի, Ռուբեն Տեր-Մինասյանի եւ այլոց գործածն իսկապես սխրանք էր: Արամը բառացիորեն հիմնադրեց հանրապետությունը, Նժդեհը հանրապետության ղեկավարության հանձնարարությամբ մեկնեց Սյունիք եւ փրկեց այն, Հ. Քաջազնունին պարտադրեց ու կիրառեց պետությունը եւ կուսակցությունը տարբերելու սկզբունքը, Դրոն սաստեց վրացիներին, պարտություն չկրեց թուրքերի դեմ պատերազմում, Ռուբենը մաքրեց թուրք-թաթարական դավադիր տարրերը Արարատյան դաշտավայրից: Երկար կարելի է թվարկել այս շարքը: Անհատ գործիչների ձեռքբերումները, անշուշտ, արդյունք էին ոչ միայն իրենց նվիրումի, այլ նաեւ համաժողովրդական աջակցության: Ունեցանք նաեւ ձախողումներ, ցավալի ձախողումներ, օրինակ՝ Կարսի անկումը, որը ճակատագրական եղավ հանրապետության համար:
Հայաստանի առաջին հանրապետության պատմությունը պետություն կառուցելու դասական օրինակ է: Ձեռքբերումները՝ ոչ միայն հպարտություն, այլեւ դրանք զարգացնելու շարժառիթ, ձախողումները՝ նոր սխալներ թույլ չտալու յուրահատուկ դաս: Այս տեսակետից պետք է իսկապես քննադատաբար մոտենալ առաջին հանրապետության պատմությանը: Ես վստահ եմ, որ շատ ժողովուրդներ նախանձով կվերաբերեին մեր անկախ պետականության այդ կարճատեւ, բայց հերոսական եւ ձեռքբերումներով լի պատմությանը: Միայն այն, որ ներկայիս հանրապետությունը գոյություն ունի առաջին հանրապետության հիմքի վրա, բավարար է, որ մենք հպարտանանք առաջին հանրապետությամբ եւ այն կերտողներով:
-Ո՞րն է առաջին հանրապետության այսօրվա խորհուրդը:
-Արդեն նշեցի, որ առաջին հանրապետության տարիներին ունեցանք ձախողումներ, որը եւ պատճառ դարձավ անկախության անկման: Սակայն երկուսուկես տարվա անկախությունը երաշխավորեց Խորհրդային Հայաստանի, որպես միութենական հանրապետություն, գոյությունը: Հայոց ազգային խորհրդի կողմից անկախության հռչակումը կարեւոր էր ոչ միայն պետականությունը վերականգնելու առումով: Եթե այդ պահին չհայտարարվեր հայկական գավառների հանդեպ ունեցած մեր իրավունքների մասին, ապա այդ հայկական գավառներն անմիջապես կբաժանվեին թուրքերի, վրացիների եւ կովկասյան թաթարների միջեւ: Առաջին հանրապետությունն իր գոյությամբ փաստեց մեր ժողովրդի՝ պատմություն ունենալու ձգտումը: Առաջին հանրապետությունն իր ամբողջ պատմությամբ խորհուրդ է պարունակում: Այդ պատմությունից (դրական եւ բացասական օրինակներից) պետք է սովորել՝ ինչպես նվիրվել պետությանը, ինչպես չանտեսել թե ներքին եւ թե արտաքին թշնամուն: Պետությունը որպես արժեք պաշտամունքի առարկա եւ ոչ անձը: Եթե չենք գնահատում մեր անցյալի պատմությունը, ապա կարող ենք զրկվել նաեւ ապագայի պատմությունից: Ահա սա, որպես առաջին հանրապետության խորհուրդ, ընդհանրական իմաստով կառանձնացնեմ ես: Եվ վերջում՝ շնորհավորում եմ բոլորիս Մայիսի 28-ի տոնի առթիվ:
