Խորհրդային Միության ժամանակ գյուղերում արտադրական ձեռնարկություններ կային՝ հիմնականում գործարանների մասնաճյուղեր, արտադրամասեր: Ես, տարիքի բերումով, ցավոք, հասցրել եմ տեսնել միայն դրանց մնացորդները. ինձ պատմել են, որ խորհրդային երկրի փլուզումից հետո այդ ամենը կամ սեփականաշնորհվեց ու հետո քանդվեց կամ պարզապես կանգ առավ ու ոչնչացավ… Ամեն դեպքում, ժամանակին այդ ձեռնարկությունները կոչված են եղել աշխատանքով ապահովել գյուղի մարդկանց: Իսկ դրանց հետագա բացակայության պայմաններում գյուղաբնակները ստիպված եղան բացառապես ապավինել հողին՝ որպես բերքի աղբյուրի ու արոտավայրի, մեկ էլ, իհարկե, Աստծուն, ինչպես տարիներ առաջ խորհուրդ էր տալիս արդեն անկախ Հայաստանի այժմ հանգուցյալ գյուղատնտեսության նախարարներից մեկը (հանգուցյալ բառն այս դեպքում վերաբերում է ոչ թե գյուղատնտեսությանը, այլ՝ նախարարին):
Անասնապահությանն ու հողագործությանն իրենց «աջակցությունը» բերեցին նաեւ արտագնա աշխատանքը, որը, իհարկե, գոյություն ուներ նաեւ մինչ այդ, եւ… քաղաքը, որը նույնպես նախկինում անում էր գյուղը քանդելու իր սեւ գործը: Արտագնա աշխատանքն այնուհետեւ սահուն վերափոխվեց արտագաղթի… Ինձնից մեծերը պատմում են, որ երբ խորհրդային ժամանակներում գյուղերից մեկում հարեւաններից մեկը տեղեկանում է, որ մյուսի տղան Ռուսաստանում է (ինչը վերջինս հպարտությամբ էր արձանագրել) եւ տեղի գյուղերից մեկում խոզ է պահում, զարմացած ու զայրացած ասում է. «Ինչի մեր գյուղում խոզ չկա՞, որ դրա համար Ռուսաստան է հասել»…
Ինչ վերաբերում է քաղաքին… Ժողովրդական խոսք կա՝ «Գյուղ կանգնի, գերան կկոտրի»: Մեր ժամանակներում գյուղն առավելապես կանգնում է բերքի մթերման կամ ոռոգման ջրի խնդիրների համար (խոսքը չի վերաբերում սահմանապահ գյուղերին), իսկ գերանը կարծես թե վերանում է՝ հաշվի առնելով ապօրինի անտառահատումների դեմ պայքարի խստացումները: Կոտրելու գործն էլ մնացել է քաղաքին. ավելի ու ավելի շատ մարդիկ են ձգտում դեպի քաղաք՝ աշխատանք գտնելու ակնկալիքով ու արդարացված կամ անհիմն վստահությամբ: Ի հետեւանս՝ կոտրվում է գյուղը…
Ասֆալտապատումն ու լուսավորության անցկացումը, ջրամատակարարման խնդիրների լուծումը, իհարկե, ավելի նպաստավոր են դարձնում գյուղի աշխատանքների միջոցով վաստակելը, բայց փաստ է, որ ամեն մեկը չէ, որ կարող է, ի վիճակի է, շնորհք ու տարաբնույթ հնարավորություն ունի հողը կամ անասունը բիզնեսի վերածել, որպեսզի ինքը բիզնեսի չվերածվի: Արդյունքում՝ մարդկանց հույսի աչքն առավելապես քաղաքի ուղղությամբ է, ինչքան էլ որ «Մենք ենք, մեր սարերը»-ի հերոսն ասում է. «Անձրեւը քաղաքի մարդկանց հանկարծակիի է բերում. նայում ես ապակու ետեւից՝ տեսնում ես մայթերի վրա մարդիկ կտկտալով վազեցին. ի՞նչ է եղել. անձրեւ է գալիս։ Քաղաքի անձրեւը ջրհորդանի աղմուկ է։ Այդքան։ Քաղաքում անձրեւը ցեխ չի անում, սղղում է սալարկի վրայով։ Այդքան։ Այնտեղ անձրեւի հետ չեն ծիծաղում, ինչպես ծիծաղում են գյուղում»։ Իր հողը թողած՝ մարդը գալիս է քաղաքում աշխատելու, հետո գալիս է ընտանիքը… Իսկ հողը մնում է… Էլի իմ մեծերից մեկը մի այսպիսի բան էլ է պատմել, էլի խորհրդային ժամանակներից. Երեւանում սակավ հանդիպող ցույցերից մեկի ժամանակ մի գյուղացու տղային տարած են լինում ոստիկանություն (այն ժամանակ՝ միլիցիա): Հորը կանչում են, թե՝ արի, տղադ հող է ուզում ու դրա համար ցույց է անում: Հայրը գալիս է, ոստիկանության բաժնում տղային ապտակում ու ասում. « Հող ես ուզում, մեր տան առաջ էնքան հող կա, արի, ապրիր ու մշակիր ինչքան ուզում ես»…
Իմ ծանոթներից մեկը, որն Արարատյան դաշտի գյուղերից է, արտագաղթել է ԱՄՆ: Բայց, ի տարբերություն Հայաստանից գնացած շատ շատերի, բնակություն է հաստատել ոչ թե քաղաքում, առավել եւս՝ ոչ թե հայաշատ քաղաքում, այլ… գյուղում, Ամերիկայի գյուղում: Երեւի դժվար է պատկերացնել, չէ՞, ասենք, Արմավիրի կամ Արարատի գյուղերից մեկի բնակիչն արտագաղթել է ոչ թե Երեւան, այլ ամերիկյան գյուղերից մեկը ու զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ, շատ էլ գոհ է: Նորից դիմեմ «Մենք ենք, մեր սարերը»-ի հերոսների օգնությանը. «Գետնի վրա օդաչուներն իրենց ուտում են»։ Այս մարդը քաղաքում հաստատ իրեն ուտելու էր, իսկ հիմա ձուկը գտել է իր ջուրը:
Իհարկե, ավելի լավ կլիներ, որ ձուկն իր ջուրը գտներ հարազատ Արարատյան դաշտում… Իսկ դրա համար «համայնքների հավասարաչափ զարգացում», «աջակցություն գյուղին», «ուշադրություն գյուղական բնակավայրերին» եւ նմանատիպ բովանդակությամբ խոսքերը պետք է իրենց տակ ամուր հող ունենան, որ գյուղի մարդը հողի հանդեպ չչարանա ու չլքի հողը, գյուղը, երկիրը…
Գագիկ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ
