«Երկխոսության գնալ բռնատիրական իշխանության հետ՝ նշանակում է կորցնել մեր ազգային դեմքը, մեր եսը, մեր որպիսությունը»:
Մովսես Գորգիսյան
Ծիծեռնակաբերդում՝ Հուշապատի տակ, ամփոփված է 5 շիրիմ։ Անմահ հերոսներ են, ովքեր իրենց կյանքը տվեցին Հայոց աշխարհի պաշտպանական մարտերում 1990-ական թթ.։ Նրանց շարքում է Մովսես Գորգիսյանը, ով նահատակվեց Երասխավանը պաշտպանելիս 1990 թ. հունվարի 19-ին։ Դեկտեմբերի 3-ին Հերոսի շիրմաքարի մոտ էին հավաքվել հարազատները, մարտական ու գաղափարակից ընկերները, ինչպես ասաց դուստրը՝ Գոհար Գորգիսյանը, հայ մարդիկ։ Հերոսը կդառնար 61 տարեկան, սակայն արդեն 32 տարի է՝ մեր ժողովրդի հետ չէ ֆիզիկապես, Հավերժության ճամփաներին է եւ նաեւ երկնքից հուշում է։ Հերոսի 61-ամյա տարեդարձի միջոցառումն սկսվեց հոգեւոր հոր ոգեկոչման խոսքով ու Տերունական աղոթքով։ «Աղոթքի միջոցով կենդանի են մեր սիրելիները։ Եվ նրանց կենդանի ներկայությունը յուրաքանչյուրդ պիտի զգաք։ Մենք այդպես միայն կարող ենք շփվել մեր սիրելիների հետ, ովքեր այլեւս մեզ հետ չեն ֆիզիկապես,- ասաց հոգեւոր հայրը եւ շարունակեց,- մարդ 2 անգամ է մեռնում՝ առաջին, որ ֆիզիկապես դադարում է ապրել, եւ երկրորդ, երբ նրան չեն հիշում։ Ուրեմն՝ երկրորդ անգամ մարդը չպիտի մահանա, պետք է հիշվի։ Երանելի է այն մարդը, որի համար աղոթք են բարձրացնում առ Աստված։ Ցորենի հասկերը ծլում են, երբ սերմն ընկնում է հողի մեջ։ Մովսես Գորգիսյանն այդ սերմերից մեկն էր, առաջիններից, ով մարտիրոսվեց մարտադաշտում։ Եվ նրա գաղափարով այն ժամանակ ու մինչ օրս հազարավոր մարդիկ են առաջնորդվում, որ առավել մեծ սեր չկա, երբ մարդն իր կյանքը տալիս է իր սիրելիի համար, առավել եւս՝ հայրենիքի համար»։
Ներկաները ծաղիկներ խոնարհեցին հերոսի շիրմաքարին, խնկարկեցին։ Շիրմաքարի մոտ Հայոց եռագույնով պատվո պահակ էին կանգնել զինվորական հագուստով երիտասարդները։ Հերոսի մասին խոսեցին, հուշեր պատմեցին մարտական ու գաղափարակից ընկերները, երիտասարդներ, ովքեր ընդունում են հայրենասեր գործչի գաղափարները։ Հերոսի դուստրը եկել էր զավակների՝ Մովսեսի, Մանեի եւ Հրայրի հետ։ 17-ամյա ավագ որդին՝ Մովսեսը, կրում է պապի Գորգիսյան ազգանունը։ Գլխին լայնեզր սեւ գույնի գլխարկ կար։ Պարզվեց՝ թանգարանից էր վերցրել պապի գլխարկը եւ նմանվում էր նրան։ Գոհար Գորգիսյանն ասաց. «Հիշեցինք՝ հայրիկն այս գլխարկով լուսանկար ունի, եւ որդիս վերցրեց գլխարկը, հոտ էր քաշում՝ ասելով՝ ընդամենը 30 տարի է անցել…»։ Բանաստեղծ Գոռ Հարությունյանը Մովսեսի շիրմաքարի մոտ ասաց. «Մեր պայքարը, հատկապես վերջին պատերազմը ցույց տվեցին, որ չի լինի միայն ռազմիկ եւ միայն մտավորական։ Այդ երկուսի համաձուլվածքն է, որ պետք է կռի հաղթանակներ։ Այդ կերպարի կրողն էր Մովսես Գորգիսյանը, ով առաջին սրբազան զոհերից դարձավ։ Նա ու մյուս նահատակ ու մարտիրոս քաջորդիները, որ ոչինչ չեն խնայել հայ ազգի համար, առասպելական հավաքական կերպար են՝ նոր Վահագներ»։ Ազգային հերոս պապի շիրմաքարի մոտ, պապի գլխարկով, պապի կերպարանքն առած՝ ասմունքեց կրտսեր Մովսես Գորգիսյանը։
Երգիչ Արսեն Համբարյանը նույնպես կարեւորեց Մ. Գորգիսյանի դերը մեր նորօրյա պատմության, Հայոց անկախ պետության կայացման գործում եւ կատարեց իր երաժշտությամբ ու Մ. Գորգիսյանի բառերով գրված երգը՝ «Վաղվա Հայաստանը»։ Իր ելույթներում Մովսեսը հաճախ էր ասում. «Կեցցե այն Հայաստանը, որ վաղն է գալու»։ Իհարկե, նա չտեսավ իր երազած Հայաստանը… Կինոռեժիսոր, ազատամարտիկ Սամվել Թադեւոսյանն իր խոսքում ասաց՝ պարտք ենք մնացել շատ-շատ նահատակ քաջորդիների, որ չկարողացանք պահպանել ազատագրված հայրենիքը։ Բայց հայտնեց վստահություն՝ կգա հաղթանակների ժամանակը։ Այնուհետեւ հիշողություններ պատմեց Մովսեսի մասին, որ միասին սովորել են Արման Մանարյանի արվեստանոցում. «Մեզանից ոչ ոք չգիտեր, որ Մովսես Գորգիսյանը դառնալու է Մովսես Գորգիսյան։ Տղերքն այսպիսին են լինում՝ համառ, անդրդվելի… Մենք շատ մտերիմ էինք, բայց նա թաքուն էր պահում իր պայքարի գաղտնիքը…»։ Ս. Թադեւոսյանը նշեց նաեւ՝ միայն հետո են իմացել ԱՄԿ-ի եւ ԱԻՄ-ի մասին, որոնց անդամագրվել էր Մովսեսը, եւ ով ասում էր՝ ծնկաչոք չի կարելի ապրել։ «Հայաստանը հավերժ հայրենիք է, եւ Տղերքը դրա համար են հավերժի ճամփան բռնում»,- խոսքն ավարտեց Ս. Թադեւոսյանը։ Մովսեսի գաղափարակից Անահիտ Ստեփանյանը դիմեց հերոսի դստերը՝ նրան համարելով երջանիկ ու հպարտ, որ ունեցել է Մովսեսի պես հայր, եւ այսօր թոռը կրում է պապի անունը։ «Սասունցիների պարը» բանաստեղծությունն ընթերցեց պատանի Հայկ Շահինյանը։
Արցախյան շարժման հենց առաջին օրերին իր գաղափարներով, ելույթներով աչքի ընկավ Մովսես Գորգիսյանը եւ դարձավ Ազատության հրապարակում հանուն Արցախի պայքարողներից շատերի սիրելին։ Հրապարակում «Արցախ», «Ղարաբաղ», «Միացում» էինք կանչում ազգովի։ Բայց կար նաեւ հանուն Հայաստանի Հանրապետության անկախության ու ազատության պայքար։ Խորհրդային իշխանությունները փորձեցին շուտ լռեցնել մեր ժողովրդին, բայց արդեն ոտքի ելած ու միավորված ժողովրդին դժվար էր լռեցնել։ 1988 թ. մայիսի 25-ին Երեւանի պետական համալսարանի ուսանողներով կազմակերպեցինք նստացույց, որը դարձավ պատմական Արցախյան շարժման ընթացքում։ 1-2 օր անց արդեն բյուր հազարների հասավ նստացույցի մասնակիցների թիվը։ Եվ 28-ին ինչ-որ պատճառով որոշակի ժամանակ բացակայել էինք հրապարակից։ Վերադարձանք, ո՜վ զարմանք, առաջին անգամ Ազատության հրապարակում տեսանք Հայոց եռագույնը, որ բերել էր Մովսեսը եւ ձայնափողի մոտ էր՝ իր հմայող ու գերող ելույթով։ Շատերի համար անակնկալ էր Եռագույնը, որը ծածանվեց բազմահազար ցուցարարների առաջ։ Ու շարունակվեց մեր պայքարը։ Շարունակվեց, բայց արդեն պարզ դարձած՝ խաղաղ ցույցերն անարդյունք են, զինվել է պետք, ազգային բանակ ստեղծել է պետք։ Մովսես Գորգիսյանը մեկն էր այն քչերից, որոնց ջանքերով 1989-ին ստեղծվեց «Անկախության բանակ» ջոկատը:
Ծնվել է 1961 թ. դեկտեմբերի 3-ին: 1984 թ. ավարտել է Երեւանի Խ. Աբովյանի անվ. պետական մանկավարժական ինստիտուտի մշակույթի ֆակուլտետի ռեժիսորական բաժինը։ 1984 թ. Համո Բեկնազարյանի անվան «Հայֆիլմ» կինոստուդիայում կինոռեժիսոր Արման Մանարյանի նկարահանած «Ոսկին եւ հողը» գեղարվեստական ֆիլմում խաղացել է Սանթուրի դերը: 1986-87 թթ. Գորիսի դրամատիկական թատրոնում խաղացել է մի շարք ներկայացումներում, բեմադրել Արամ-Աշոտ Պապայանի «Գնա մեռի, արի սիրեմ» պիեսը: 1987 թ. ԱՄԿ 5 նվիրյալների հետ հիմնել է «Ազգային ինքնորոշում» միավորումը (ԱԻՄ), մինչ այդ եղել է 1967 թ. ստեղծված եւ գաղտնի գործած Ազգային միացյալ կուսակցության անդամ։ Արցախյան շարժման արդեն բացահայտ պայքարի ընթացքում, մինչեւ նահատակությունը, Մ. Գորգիսյանը 1988-90 թթ. խմբագրել եւ հրատարակել է «Հրապարակայնություն», այնուհետեւ` «Հայրենիք» քաղաքական ամսագրերը, հայ ազատամարտին նվիրված մի շարք գրքույկներ: Այս աշխատանքներում նրան օգնում էին շարժման ակտիվիստները, նաեւ՝ մեր կուրսեցիներ։ Այդ ժամանակ խորհրդային իշխանությունների հրահանգով նաեւ լինում էին ձերբակալություններ։ 6 անգամ ձերբակալվել է Մովսեսը։ Եվ, չնայած դրան, ի պաշտպանություն ձերբակալված «Ղարաբաղ» կոմիտեի եւ արտաքսված Պարույր Հայրիկյանի, հրատարակել է «Մեղադրվում են» եւ «Ազատության ասպետը» ժողովածուները:
Հայոց արդար շարժումը ձերբակալություններով, այլ ձեւերով չհաջողվեց ճնշել, եւ Ադրբեջանի իշխանությունները ԽՍՀՄ ղեկավարների հրահանգով ու թույլտվությամբ սկզբում Սումգայիթում, Կիրովաբադում ու այլ վայրերում սկսեցին հայության ջարդեր, բռնություններ։ 1990 թ. հունվարին Բաքվում սկսվեց հայահալած շարժումը։ Նույն ժամանակ՝ հունվարի 18-ին, ադրբեջանական զինյալները Նախիջեւանի կողմից Արարատի մարզի շրջակա բարձունքից անընդմեջ գնդակոծում էին հայկական բնակավայրերը, հատկապես Երասխավանը, Պարույր Սեւակը, Արմաշը։ Հայկական արդեն ձեւավորված որոշ ինքնապաշտպանական ջոկատներ Երասխավանում դիմակայեցին թշնամուն ու հետ քշեցին: Մարտերին մասնակից եղավ նաեւ Մովսես Գորգիսյանը եւ հունվարի 19-ին 28 տարեկան հասակում մարտիրոսվեց ազատամարտիկ Երվանդ Սաղումյանի (հուղարկավորված է Ծիծեռնակաբերդում) հետ։ 1996 թ. սեպտեմբերի 20-ին ՀՀ նախագահի հրամանագրով Մ. Գորգիսյանը հետմահու արժանացավ Ազգային հերոսի կոչման ու «Հայրենիք» շքանշանի։ Նրա անունով է կոչվում Երեւանի թիվ 158 հիմնական դպրոցը։ Հերոսի կիսանդրին 2014 թ. տեղադրվել է Երեւանի Շենգավիթ վարչական շրջանում՝ իր անվան այգում։
«Այն ազգը, որ ազատություն չի տենչում, որը հաշտվել է իր ստորաքարշ ու ստրուկ վիճակի հետ, ուրեմն` որպես ազգ ու տեսակ սպառել է իրեն ու այլեւս գոյություն չունի: Մնացյալ բոլոր ճիգերը զուր են, ավելորդ»,- ասում էր Մովսես Գորգիսյանը:
