1970-ականներին խորհրդային դպրոցականները նամակներ էին ստանում Անջելա Դեւիս անունով մի ամերիկուհուց, որին ոչ տեսել էին, ոչ էլ նրա մասին լսել: Խորհրդային Միությունով մեկ շրջում էր «Ազատություն Անջելա Դեւիսին» կարգախոսը, հանգանակություններ էին կազմակերպվում: Իհարկե, այդ գումարների շնորհիվ չէ, որ ամերիկացի իրավապաշտպան Անջելա Դեւիսն ավելի ուշ ազատվեց բանտից, բայց հանուն նրա ազատության, անկախ իրենց կամքից, պայմանականորեն պայքարող խորհրդային երեխաների մեջ հաստատ նաեւ արցախցիներ կային:
1980-ականներին արդեն խորհրդային ուսանողներն էին հանգանակություններ ու կոչեր անում, այս անգամ՝ «Ազատություն Նելսոն Մանդելային», որին, կրկին, ոչ տեսել էին, ոչ էլ նրա մասին լսել, ավելի ճիշտ, գերակշիռ մասը չէր լսել: Հետո պարզվեց, որ Մանդելան մարդու իրավունքների համար պայքարի ամենահայտնի ակտիվիստներից է, որն այնուհետեւ դարձավ Հարավաֆրիկյան Հանրապետության առաջին սեւամորթ նախագահը, Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր… Հանուն Մանդելայի, կրկին իրենց կամքից անկախ, պայմանականորեն պայքարող խորհրդային ուսանողների մեջ նաեւ արցախցիներ կային:
Այսօր 78-ամյա Անջելա Դեւիսն ազատության մեջ ապրում է ԱՄՆ-ում՝ Սանտա Կրուզի Կալիֆոռնիայի համալսարանում բանականության զարգացման պատմության ու ֆեմինիստական հետազոտությունների պրոֆեսոր է եւ դժվար թե հիշում է կամ ինչ-որ բան գիտի Արցախի ու արցախցիների, նրանց իրավունքների մասին։
Այսօր Նելսոն Մանդելան, որը մահացել է 2013 թ., պատմություն է, որին ավելի շատ հիշում են նրա հայրենի Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում: Իսկ Յոհանեսբուրգում գտնվող նրա տունը, որը նրա կենդանության օրոք թանգարան էր, նրա մահվանից հետո վերածվեց… հյուրանոցի:
Նելսոն Մանդելան նույնպես, ինչպես եւ Անջելա Դեւիսը, որքան հիշում եմ, երբեւէ չի խոսել արցախցիների իրավունքների մասին եւ երբեւէ կոչ չի արել ազատ արձակել «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամներին, որոնք ձերբակալվեցին Յոհանեսբուրգից շատ հեռու՝ Երեւանում, 1988 թ. դեկտեմբերի 10-ին, Սպիտակի երկրաշարժից մի քանի օր անց, Մարդու իրավունքների պաշտպանության միջազգային օրը, այն օրը, երբ դրանից 40 տարի առաջ՝ 1948 թ. դեկտեմբերի 10-ին, ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան ընդունեց Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը։
Բայց արցախցիները չհուսահատվեցին, որ ո՛չ Դեւիսը, ո՛չ էլ Մանդելան չպաշտպանեցին իրենց իրավունքները: Եվ 1991 թ. դեկտեմբերի 10-ին նրանք հանրաքվեով «այո» ասացին Արցախի անկախությանը, իսկ 2006 թ. դեկտեմբերի 10-ին ընդունեցին Արցախի Սահմանադրությունը։
Այսօր Արցախի իրավունքների պաշտպանության համար աշխարհի որեւէ բուհում կամ դպրոցում ոչ թե հանգանակություն չկա, այլ նույնիսկ ձայն չի հնչում: Խոսքը, իհարկե, չի վերաբերում Հայաստանին ու Արցախին կամ սփյուռքի հայկական դպրոցի: Եվ արցախցուն, ու ոչ միայն նրան, առնվազն անհասկանալի պետք է լինի, թե ինչո՞ւ էր կարելի եւ հնարավոր այս կամ այն կերպ բարձրաձայնել «ազատություն Անջելա Դեւիսին» կամ «ազատություն Նելսոն Մանդելային», սակայն խլանալ ու անտարբեր դառնալ Արցախի ազատության հանդեպ:
Խորապես հարգելով Մանդելայի ու Դեւիսի գործունեությունը արցախցին միեւնույն ժամանակ իրավունք ունի նաեւ մտածել, օրինակ, Հովհաննես Թումանյանի «Հառաչանք» պոեմի հերոս ծերունու նման.
«Նրա արինը կարմի՞ր է մերից,
Թե՞ ավել հունար դուրս կգա ձեռից»…
Արցախի եւ արցախցու հերոսական պատմությունը հաստատ հակառակն է ապացուցում…
Գագիկ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ
