Մայրաքաղաքի փողոցներում վաճառվում է Կարմիր գրքում գրանցված ծաղկի վերացող տեսակը։ Խոսքը, ինչպես ընդունված է ասել, «դեղին ձնծաղիկի», իսկ իրականում՝ ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված «Շտերնբերգիա Ֆիշերի» անվամբ ծաղկի մասին է։ Այս մասին հունվարի 11-ին հաղորդագրություն տարածեց ՀՀ շրջակա միջավայրի նախարարությունը։
ՇՄՆ-ն հիշեցնում է, որ Կարմիր գրքում գրանցված բույսերի ոչնչացման կամ հավաքի համար ՀՀ օրենքով սահմանվում է տուգանք։ Մասնավորապես՝ կրիտիկական վիճակում գտնվող Շտերնբերգիա Ֆիշերի բույսի հավաքի յուրաքանչյուր միավորի (հատի) համար տուգանքը կազմում է 25 հազ. դրամ, իսկ 200 հազ. դրամը գերազանցելու դեպքում հնարավոր է քրեական պատասխանատվություն սահմանել։
Դարձյալ ըստ այս պետական գերատեսչության՝ այս ծաղիկը կրիտիկական վիճակում գտնվող տեսակ է: Հայտնի է միայն Զանգեզուրի ֆլորիստիկական շրջանի մեկ աճելավայրից: Տարածման եւ բնակության շրջանների մակերեսը 10 քառ. կմ-ից պակաս է: Հայաստանի Կարմիր գրքի առաջին հրատարակության մեջ ընդգրկված էր 0 կարգավիճակով` այսինքն՝ անհետացած տեսակ: Ընդգրկված է CITES-ի կոնվենցիայի 2-րդ հավելվածում: Բեռնի կոնվենցիաների հավելվածներում ընդգրկված չէ: Բազմամյա սոխուկավոր բույս է՝ 10-15 սմ բարձր.: Սոխուկները կլոր են՝ 2.5-3.5 սմ տրամագծով, ծածկված դարչնագույն կամ սեւավուն թեփուկներով: Տերեւները գոտիանման են, տափակ, փայլուն, մուգ-կանաչ, բութ գագաթով, հիմքում` հազիվ ողնուցավոր։ Ծաղիկները վառ դեղին են, նստադիր կամ կարճ, մինչեւ 5 մմ երկարությամբ կոթունով: Տուփիկը 10-15 մմ տրամագծով, երկարավուն-էլիպսաձեւ է: Սերմը՝ սերմնաթիկնոցով: Հայաստանում հանդիպում է միայն Զանգեզուրի ֆլորիստիկական շրջանում, Ներքին Վաչագան գյուղի շրջակայքում: Աճում է ստորին լեռնային գոտում, չոր քարքարոտ, խոտածածկ, անտառային լանջերին։ Ծաղկում է փետրվար-մարտին, պտղաբերում` մայիսին: Ծաղիկները հայտնվում են վաղ գարնանը տերեւների հետ միասին:
Որ «Շտերնբերգիա Ֆիշերի» անվամբ ծաղիկն արգելված է քաղել, որ գրանցված է ՀՀ Կարմիր գրքում, գրեթե ամեն տարի հայտարարվում է, հիշեցվում տուգանքների մասին, բայց եւ ամեն տարի դրա վաճառքը Երեւանի փողոցներում լիուլի է։ Եվ ամեն տարի անպատասխան է մնում այն հարցը, թե արդյոք Կարմիր գրքում գրանցված տեսակի պահպանությունը պե՞տք է սահմանափակվի այն չքաղելու մասին հիշեցմամբ եւ թողնվի ծաղկաքաղների, ծաղկավաճառների խղճին։ Արդյոք այդպե՞ս պետք է պահպանվի վայրի բնության մեջ անհետացման չափազանց բարձր ռիսկի առջեւ կանգնած տեսակը։
Ծաղկավաճառների շրջանում հարցում եմ անում։ Ծաղկի անունը չգիտեն, ասում են՝ դեղին ծաղիկ։ Գիտե՞ն, որ անհետացող տեսակ է։ Հարցիս ստանում եմ հետեւյալ պատասխանները. «բա որ անհետացող է, ինչի՞ են թողնում», «չէ հա, ի՞նչ անհետացող, սարերը լիքն են», «էս ի՞նչ նորություն էր, միշտ էլ քաղել եմ», «բայց ինչի՞ պիտի անհետանան, սոխուկավոր են, քաղելով են շատանում» եւ այլն։
Որտեղի՞ց են բերում ծաղիկները։ Ըստ ծաղկավաճառների՝ «իրենց այգուց», «Ապարանի սարերից», «պատշգամբում են աճեցնում»… Գինը` 150-350 դրամ՝ փնջի մեծությամբ պայմանավորված։ 150 դրամանոցը ծաղկավաճառի «բալկոնից էր», էժան էր ասում, 350 դրամանոցը՝ «առավոտը Աբարանից էր բերել» եւ այլն։
Թեմայի հետ կապված դիտարկումը ինձ հիշեցրեց մեկ այլ դիտարկում՝ Սեւանի սիգի հետ կապված, երբ ասենք՝ որսի արգելված շրջանում ազատ վաճառվում է փողոցներում։ Ձկնավաճառներն էլ նույնօրինակ պատասխաններ են տալիս. «Չէ հա, ինչ քչացել, լիճը լիքը ձուկ ա» (թեեւ այս պարագայում քիչ այլ հարթությունում է հարցը, ինչի մասին խոսել ենք առիթով. Սեւանի հարցով թեման հաճախ է քննարկվում, եւ հանրությունը՝ պետական մարմիններից սկսած մինչեւ ձկնորսներ, ձկնավաճառներ ու սպառող, տեղյակ է խնդրին, ու կարգավորումները շատ արագ կարելի է անել)։
Դրա համար էլ վերեւում հարց հնչեցրեցինք՝ արդյոք անհետացող տեսակի պահպանությունը պետք է արվի զուտ հիշեցումներո՞վ այդ տեսակի անհետացման եւ քաղելու դեպքում պատասխանատվության մասին։ Կարգավորումը պետք է հստակ լինի եւ այդ կարգավորումն ապահովելու ձեւը՝ նույնպես։ Եթե անկեղծ, չեմ կարծում, թե ծաղկավաճառները կամ ծաղկաքաղները գիտեին, որ դա անհետացող տեսակ է, որ չի կարելի, չպետք է եւ այլն։
Մեկ այլ հարց էլ կա։ «Բուսական աշխարհի մասին» օրենք ունենք՝ ԱԺ կողմից ընդունված դեռ 1999 թ.։ Այստեղ հստակ նշվում է, որ նույնիսկ հողօգտագործողները, որոնց տարածքներում աճում են ՀՀ բույսերի Կարմիր գրքում գրանցված տեսակներ, «պարտավոր են միջոցներ ձեռնարկել դրանց պահպանության համար` օրենսդրությամբ սահմանված կարգով» (հոդված 17): Նույն հոդվածում նաեւ նշվում է, որ «արգելվում է ցանկացած գործունեություն, որը հանգեցնում է Հայաստանի Հանրապետության բույսերի Կարմիր գրքում գրանցված տեսակների թվաքանակի կրճատմանը եւ դրանց աճելավայրերի վատթարացմանը»:
Կամ՝ նույն օրենքի մեկ այլ` 24-րդ հոդվածում (Հայաստանի Հանրապետության Կարմիր գրքում գրանցված բույսերի օգտագործումը) հստակ նշվում է. «ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված բույսերի օգտագործումը թույլատրվում է բացառիկ դեպքերում` գիտահետազոտական, մշակության մեջ ներդրման եւ բնական պայմաններում դրանց վերարտադրության նպատակներով` բուսական աշխարհի պահպանության, պաշտպանության, օգտագործման եւ վերարտադրության բնագավառում լիազորված պետական մարմնի թույլտվությամբ` կառավարության սահմանած կարգով»։
Հիմա՝ ծաղկաքաղներից, ծաղկավաճառներից, հողօգտագործողներից քանի՞սն է տեղյակ այս մասին։ Կամ՝ այո, օրենքները կան, համապատասխան վերահոսկողական մարմինները՝ նույնպես, բայց գործե՞լ են օրենքները՝ բնությունը պաշտպանելու համար, պարզե՞լ են թեկուզ մեկ կոնկրետ օրինակով՝ որտեղից են բերված ծաղիկները՝ վայրի բնությունի՞ց, թե՞ տան պատշգամբի ծաղկամանից, որտեղ ծաղիկները, ասենք, աճեցվել են ներկրված սոխուկներով եւ այլն։ Դրա համար ենք ասում՝ կարգավորումները պետք է հստակ լինեն, այդ կարգավորումն ապահովելու ձեւերը՝ նույնպես։ Այլապես ամեն տարի բավարարվելու ենք անհետացող տեսակի մասին հիշեցումներով։ Իսկ դրանից ոչ տեսակն է փրկվում, ոչ վայրի բնության վիճակը՝ բարելավվում։ Հանրության ո՞ր հատվածն է ճանաչում իրեն շրջապատող բնությունը, սիրում ու պահպանում այն։ Կրկնում ենք՝ անհետացող տեսակի պահպանությունը քաղողի, կտրողի կամ վաճառողի հույսի՞ն պետք է թողնվի։
Հռետորական հարցեր չեն, ոչ էլ գյուտի կարիք կա, մեխանիզմներն էլ հայտնագործել պետք չէ։ Ցանկությու՛նը պետք է հստակ ձեւակերպված լինի՝ իրո՞ք ուզում ենք պաշտպանել մեր բնաշխարհը։ Եթե այո, ապա ձեւերը կան։ Եթե ոչ, ամենալավ օրենքն անգամ կենսունակ չի լինի։
