Պատմական փաստերը «խոսում» են

32 տարի առաջ այս օրերին Բաքվում տեղի ունեցավ հայ բնակչության երրորդ խոշոր կոտորածը: 1990 թ. հունվարյան վայրագությունները կազմակերպվել եւ իրականացվում էին Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատի (ԱԺՃ) կողմից՝ պետական հովանավորչությամբ։ Դրա հետեւանքով միայն ազգային պատկանելության համար Բաքվի շուրջ 250 հազարանոց հայ համայնքը ենթարկվեց բռնությունների, կոտորածի, որով ավարտին հասցվեց դեռեւս երկու տարի առաջ Սումգայիթում սկսված, այնուհետեւ Գանձակում (Կիրովաբադ) Խորհրդային Ադրբեջանի այլ բնակավայրերի հայաթափման գործընթացը: Դեռեւս 1989 թ. խորհրդային թերթերից մեկը գրում էր, որ Բաքվում այդ տարվա ընթացքում «աննկատ» սպանվել է 60-ից ավելի հայ, ընդ որում՝ ամենադաժան ձեւերով։ Խորհրդային Ադրբեջանի կողմից փաստերը թաքցնելու եւ դրանք չբարձրաձայնելու պատճառով հնարավոր չի եղել հաշվել Բաքվում սպանված եւ ջարդերի հետեւանքով մահացած հայերի ստույգ թիվը, սակայն, ըստ տարբեր տվյալների՝ 1988-1990 թթ. այն հասնում է առնվազն 500-600-ի, եւ սա միայն սպանվածներն են: Ադրբեջանի հայաթափման հետեւանքով 1988-1992 թթ. Հայաստան են գաղթել մոտ 420 հազար փախստական ընտանիքներ։ Միգրացիոն ծառայությունում պահվում է Ադրբեջանից բռնագաղթած 103700 հայ փախստական ընտանիքների փաստաթղթային արխիվը, որը վերջին տարիներին թվայնացվում է։

Դեռեւս 1988, 1989 եւ 1991 թթ. ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի կողմից Սումգայիթի, Բաքվի դեպքերը որակվեցին որպես ցեղասպանություն, նաեւ պահանջ ներկայացվեց, մասնավորապես կենտրոնական ղեկավարությանը, պատասխանատվության կանչելու եւ պատժի ենթարկելու ինչպես կազմակերպիչներին, այնպես էլ՝ կատարողներին։ Բաքվում հունվարի 13-19-ը տեղի ունեցածը որպես ցեղասպանություն են որակել նաեւ ավելի քան 130 միջազգային ճանաչում ունեցող իրավապաշտպաններ, հասարակական գործիչներ, լրագրողներ, գրողներ եւ այլք, որոնք 1990 թ. հուլիսին հանդես են եկել միջազգային հանրությանն ուղղված բաց նամակով։

Բաքվում կովկասյան թաթարների կողմից հայերի զանգվածային առաջին ջարդերն իրականացվել են 1905 թ., այնուհետեւ՝ 1918-ին։ Սա վկայությունն է այն պատմական իրողության, որ կովկասյան թաթարները «ադրբեջանցի» տոպոնիմը վերցնելուց հետո էլ շարունակել են հայասպանության քաղաքականությունը, որը ժառանգել էին թուրքերից եւ 1915-ի փորձը կրկնեցին 1918-ին Բաքվի ու Ելիզավետպոլի նահանգներում։ 1918 թ. ջարդերի մասին անվիճարկելի սկզբնաղբյուրներ են Բաքվի Հայոց ազգային խորհրդի քարտուղար, խորհրդին առընթեր հարցաթերթիկային հանձնաժողովի նախագահ Բախշի Իշխանյանի 1920 թ. Թիֆլիսում հայերեն եւ ռուսերեն հրատարակած «Բագուի մեծ սարսափները: Անկետային ուսումնասիրութիւն սեպտեմբերեան անցքերի 1918 թ.» վիճակագրական աշխատությունը, ինչպես նաեւ Հայաստանի ազգային արխիվի կողմից 2003 թ. լույս ընծայած «Հայերի կոտորածները Բաքվի եւ Ելիզավետպոլի նահանգներում 1918-1920 թթ.» փաստաթղթերի եւ նյութերի ժողովածուն։

Բաքվի հայերի ջարդերը նախապես ծրագրված եւ կազմակերպված են եղել թուրքական զորքերի հրամանատարության, ինչպես նաեւ մինչ այդ Ելիզավետպոլում (Գանձակ) գտնվող Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետության ղեկավարության կողմից, ինչի մասին է փաստում կոտորածներից առաջ Նուխիի, Շամախու եւ Բաքվի քաղաքապետերին Ադրբեջանի ներքին գործերի նախարար Բեհբուդ Խան-Ջիվանշիրի տված գաղտնի հրամանը, որտեղ մասնավորապես գրված էր. «Անհրաժեշտ է ոչնչացնել հայերին՝ նրանց դիակների վրայով անցնելու եւ մեր նպատակներին հասնելու համար: Մի՛ խնայեք ոչ ոքի եւ հավատարմորեն կատարեք ձեզ տրված հրահանգները»: Բախշի Իշխանյանի աշխատության մեջ ներկայացված վիճակագրական հաշվարկների համաձայն՝ Բաքվի ջարդերի հետեւանքով սպանվել է ոչ պակաս, քան 29060 հայ, որը քաղաքի հայ բնակչության 32.45 տոկոսն էր։

Կովկասյան թաթարների ուխտադրույժ տեսակն ու նրանց որդեգրած քաղաքականությունն է բնորոշում 1918 թ. մարտի 30-ին Բաքվի Հայոց ազգային խորհրդի կոչը՝ ուղղված հայերին, որով հորդորում է չերթեւեկել Գանձակի ուղղությամբ, քանի որ «թեեւ հայ եւ մուսուլման կազմակերպությունների միջեւ համաձայնություն է կայացել, որ հայերը կարողանան անարգել կերպով ճանապարհորդել Բաքու¬թիֆլիսյան գծով, բայցեւայնպես հայերի վրա շարունակում են հարձակվել եւ կողոպտել»։ Ուշագրավ է նաեւ 1919 թ. հունվարի 15-ին Շուշիից Բաքվի Հայոց ազգային խորհրդին ուղղված Ղարաբաղի Հայոց ժողովրդական խորհրդի զեկուցագիրը, որտեղ ներկայացվում է երկրամասի հայերի ողբերգական վիճակը թուրքական զորքի ու տեղական զինված թուրք խմբերի անընդմեջ հարձակումների հետեւանքով, ինչի համար ակնկալել են օգնության հատկացում ինքնապաշտպանությունը կազմակերպելու նպատակով. «Դժբախտաբար մինչեւ այսօր Ղարաբաղի հայության ներկայացուցիչները չկարողացան գալ Բագու իրենց կարիքները եւ ողբերգական վիճակը ձեզ պատկերացնելու։ Չգալու պատճառն այն է, որ Եվլախի ճանապարհը միանգամայն անապահով է մեզ համար, ավելի եւս երկաթուղիներում, մյուս կողմից՝ բոլոր հեռագրատները Ադրբեյջանի իշխանության ներքո են, ուստի եւ ոչ մի հնարավորություն չունենք մեր կրիտիկական դրությունը հանդես բերել Բագվում եւ մեր վիճակը տնօրինելու միջոցներ առաջարկելու» (ՀՀ ՊԱ, ֆ. 223, ց. 1, գ. 74, թթ. 45¬46։ Բնագիր, ձեռագիր)։

Խորհրդային տարիներին թեեւ Ադրբեջանը չէր կարող բացեիբաց կիրառել այն մեթոդները, որոնք կիրառվել էին 1918-20 թթ., սակայն ստեղծում էր այնպիսի պայմաններ, որոնք ստիպում էին հայերին լքել իրենց բնակավայրերը։ Դրա ապացույցն այն է, որ ԼՂԻՄ-ում 96 տոկոսից հայ բնակչությունը դարձել էր 75 տոկոս։ Դա եղել է նպատակաուղղված քաղաքականություն, ինչի մասին իր ելույթում ժամանակին խոսել է Հեյդար Ալիեւը՝ նշելով, որ ինքն ամեն ինչ արել է ԼՂԻՄ-ի ժողովրդագրական պատկերը փոխելու համար։

Տեղի ունեցած ջարդերն ակնհայտորեն հակահայկական քաղաքականության հետեւանք էին, որի շղթան առայսօր չի կտրվել անպատժելիության մեջ վստահ լինելու պատճառով։ Այս ամենը հաշվի առնելով, որակապես բոլորովին այլ հարթության մեջ կդիտարկվեր Արցախի հարցը, եթե ավելի քան մեկ դար տեւող հայասպան քաղաքականության համար պատասխանատվության ենթարկելը մեր գլխավոր օրակարգում առաջնահերթ տեղ զբաղեցներ։ Նման պարագայում բոլորովին այլ ելք կարելի էր ակնկալել արցախյան հիմնախնդրի լուծման ուղղությամբ, քանի որ ցեղասպանական գործողություն իրականացնող կողմի հետ պարզապես անիմաստ կլիներ խոսել փոխզիջման կամ «խաղաղ համագոյակցության» հեռանկարի մասին, քանի դեռ վերջինս պատասխանատվություն չի կրել իր գործած հանցանքների համար։ Ներկայումս, ցավոք, մեր հանրության շրջանում չկա հստակ ձեւակերպված պահանջ Բաքվի, Սումգայիթի, Գանձակի ջարդերը որպես ցեղասպանություն ճանաչելու ուղղությամբ եւ դա այն դեպքում, երբ այդ ջարդերից մազապուրծ բազմաթիվ մեր հայրենակիցներ այսօր էլ ապրում են մեր կողքին՝ այդ ահասարսաուռ իրադարձությունների անմիջական վկան լինելով։ Դա իրենց վրա են վերցրել փոքրաթիվ անհատներ։