11 տարեկան պատանու խոսքն է՝ իրեն բնութագրելիս: Վարդան Ամալյան. արցախյան վերջին պատերազմի անմահ հերոս: Երազանքներ շատ ուներ Վարդանը, ով իր անունն ստացել էր ի պատիվ Արցախյան գոյամարտի հերոս Վարդան Ստեփանյանի՝ ՀՀ ազգային հերոս Դուշման Վարդանի: Կրտսեր Վարդանը գիտեր՝ մի օր էլ ինքն է դառնալու հայրենիքի զինվորը, բայց թվում էր, թե ավարտվել է պատերազմը…
«Ինքնաբնութագիրս»-ը պատանու 2-րդ պատմվածքն է ։ Ազնվորեն է իրեն ներկայացնում։ Չի սիրում թուլամորթություն, հատկապես՝ տղաների մոտ, խաբեություն, դավաճանություն եւ էլի վատ բաներ։ Իսկ ինքը ծույլ է, եսասեր, նեղացկոտ, անզիջում, չի սիրում պարտություն, ֆուտբոլ լավ է խաղում, թաղում առաջինն է, եւ… ունի շատ երազանքներ, ապրելու տարիներ՝ ինչքան ուզես։ Արցախյան վերջին պատերազմը Վարդանի ու նրա նման լուսավոր հազարավոր քաջորդիների կյանքը խլեց։ Կիսատ մնացած երազանքներն այնքան շատ են, որ խեղդում են մեզ, ստիպում մտորել ու տխրել, արտասվել ու պապանձվել։ Իսկ ապրել, հիրավի, ոչ թե տարիներով, այլ դարերով են ապրելու տղերքը։ Վարդանը չէր սխալվել այս հարցում՝ շատ տարիներ ունի՝ ԱՊՐԵԼՈՒ։
Հունվարի 18-ին լրացավ հերոսի 21-ամյակը, բայց տարեդարձը նշեցինք Եռաբլուրում, որտեղ նրա մարմինն ամփոփվեց 2020 թ. նոյեմբերի 17-ին։ 9-րդ դասարանն ավարտելուց հետո ընդունվել էր Երեւանի տարածաշրջանային թիվ 1 քոլեջի ռեժիսուրայի բաժինը։ Քոլեջն ավարտելուց հետո՝ 2019 թ., ընդունվել էր Երեւանի ֆիզիկական կուլտուրայի ինստիտուտի բռնցքամարտի բաժին, սակայն այդպես էլ չհասցրեց դասի գնալ։ Ամռանը զորակոչվեց հայոց բանակ եւ ծառայության անցավ Արցախում: Մինչեւ բանակ գնալը մի անգամ մորը հարցրել էր՝ մամ, որ մեռնեմ, շատ կլացե՞ս։ Ծառայում էր Ստեփանակերտում, բայց պատերազմն սկսվելու հենց առաջին օրը նրանց տարել են Ֆիզուլու ուղղությամբ, ապա՝ Հադրութ: Պատերազմի ողջ ընթացքում մասնակցել է մարտերին։ Նոյեմբերի 7-ին բարձրացրել էին Ավագ Վարդանի ազատագրած Շուշիի մատույցներ, այդտեղ էլ զոհվել էր Վարդանը։ Այո, անխոս նշեցինք նրա տարեդարձը՝ իր եւ մոտակա հերոսների շիրիմներին ծաղիկներ խոնարհելով, խնկարկելով ու իրար մխիթարելով։ Մեր ժողովրդի կողմից սիրված երգահան-երգիչներ Դավիթ եւ Արմինե Ամալյանների որդին էլ մի գուցե աչքի կընկներ իր երաժշտական կատարումներով, մի գուցե՝ որպես գրող, ռեժիսոր, ինչ իմանաս՝ նշանավոր ֆուտբոլիստ, բռնցքամարտիկ։ Բայց մնաց հավերժ 19 տարեկան ու հավերժ ողջ մեր ժողովրդի համար։
Հերոսի ծննդյան օրը նաեւ նշանավորվեց նրա պատմվածքների բեկմականացմամբ։ Երեւանի Հակոբ Պարոնյանի անվան երաժշտական կոմեդիայի պետական թատրոնում երիտասարդ դերասանները ներկայացրին Վարդանի՝ 11-14 տարեկանում գրած 11 փոքրածավալ պատմվածքները: Ժողովածուն տպագրվել էր 2016 թ.՝ հեղինակի 15-ամյակի առթիվ։ Հայրը՝ Դավիթը, ավագ որդու ծննդյան օրվա նվերը նրա գրքույկի տպագրությամբ նշեց։ Թատրոնի դահլիճում Դավիթի ու Արմինեի հարազատներն էին, ընկերներ ու բարեկամներ, նշանավոր արվեստագետներ, հոգեւորականներ, Վարդանի ընկերները, արվեստասերներ։ Հոգեւոր հոր օրհնանքի խոսքով ու Տերունական աղոթքով ոգեկոչվեցին Անմահ հերոսները։ Այնուհետեւ ամպերի մեջ հանդես եկան Վարդանի պատմվածքների հերոսները։ 12 տարեկանում գրած «Ինչպես բոլորը գիտեն» պատմվածքում պատմում է մի մարդու մասին, ով մահից հետո հայտնվում է հոգիների մաքրազատման լաբորատորիա-գործարանում։
-Ահա՛, այստեղ հոգիները մաքրազատվում են, ուղեղները՝ թարմացվում, եւ հիշողությունները ջնջվում են լիովին։
-Լսիր, իսկ դա ցավո՞տ է։
-Ապո՞ւշ ես, ինչ է, դու արդեն 20-րդ անգամ ես անցնում այդ պրոցեսը ու դեռ հարցնո՞ւմ ես։ Քանզի քո 19-րդ կյանքն անցավ Երկրի վրա, կլինի 20-րդը… Իսկ Վարդանի 20-րդը երկնքում է անցնում։
Հայրը, ընթերցելով այս պատմվածքը, կնոջը մի քանի անգամ ասել է. «Վարդանից վախենում եմ, մենք կարող է շուտ կորցնենք էրեխուն»։ Երիտասարդ դերասանները մարմնավորեցին Վարդանի 11 պատմվածքների հերոսներին՝ բացահայտելով պատանու ներաշխարհը, որը, մեղմ ասած, այնքան էլ պատանեկան չէր։ Տարբեր են Վարդանի հերոսները, բայց ունեն ընդհանրություն՝ մարդկային լավն ու վատը, չարն ու բարին, ստորն ու վեհը միասին են։ «Մրջյունը» պատմվածքում ցավ է ապրում հեղինակը, որ անիմաստ ոտնակոխ է արել անմեղ մրջյունին. մահը նաեւ այդ միջատի համար նույնն է, ինչ մարդու համար։ «Մտացրիվ» պատմվածքում հեղինակը ցավ է ապրում մարդկային անտարբերության, հաստավիզ-չար մարդկանց կատարածի եւ անպատիժ մնալու համար։ «Վարդը, որ աճել էր բետոնի մեջ»-ը լիրիկական գործ է։ Բետոնի մեջ աճած վարդը սիրահարվում է հենց բետոնին, իսկ վերջինս մերժում է նրան։ Պատմվածքն ավարտվում է տխուր՝ վարդի ու բետոնի մահով։
Թատերական բեմականացումն ավարտվեց «Ա» պատմվածքով, որը Վարդանը գրել էր 14 տարեկանում։ Չարի ու բարու հակադրություն, պատերազմ՝ արդեն համակարգչով։ Միգուցե զգացել էր պատանին, որ այդ տիպի պատերազմում է նահատակվելու։
Ավարտվեց ներկայացումը, եւ բոլոր մասնակիցներն իրենց Վարդան կոչեցին… Թատրոնի ցուցասրահում տեղադրված էին Վարդանի մասին պատմող լուսանկարները, որոնցում միշտ ժպտուն է նա, երազկոտ…
