«Խոտորնակին՝ խոտորնակ»

Վերջին շրջանում հաճախադեպ է «մանիպուլյացիա» բառի գործածությունը: Հնչում է ԱԺ նիստում, հեռուստաբանավեճերի ընթացքում, անպակաս է տպագրական մամուլից եւ սոցիալական ցանցերից: Որպես կանոն, սա օգտագործվում է քաղաքական հակադիր հայացք արտահայտողների հասցեին որպես մեղադրանք՝ այդկերպ արձանագրելով կամ բացահայտելով (ենթադրաբար, ըստ մեղադրող կողմի) ոչ ստույգ տվյալների դիտավորյալ տարածումը, փաստերի միտումնավոր կեղծումները, ունկնդրին եւ ակնդրին մոլորեցնելու, երբեմն նաեւ նսեմացնելու փորձերը:

Այդպիսին է այս «մանիպուլյացիա» նշանակությունը ըստ բացատրական բառարանների, իսկ ստույգ հայերեն համարժեքն է «ձեռնածությունը»: Ինչեւէ: Տվյալ պահին ինձ անհանգստացնում է այս բառի իմաստի սխալ ընկալումը եւ, համապատասխանաբար, սխալ ու անհարկի գործածությունը:

«Մանիպուլյացիան» տրամաբանական գործողություն է՝ հոգեբանական, բարոյական, քաղաքական եւ այլ նկատառումներին ենթակա. սա՛ է հարկավոր հասկանալ:

Ինչպես հայտնի է, ամեն մի բառ, որ բառարանում զետեղված է իր նշանակությամբ, իմաստ է ստանում որոշակի խոսքաշարում, ըստ խոսողի մտադրության («ինտենցիա»՝ օտար բառը գերադասողների համար): Օրինակ՝ «թեւ» բառը տրված է 37 նշանակությամբ, եւ միայն ասելիքի բովանդակությունն է որոշում (նույնն է, թե ասողի նպատակադրումը), խոսքը «ինքնաթիռի՞ թեւի» մասին է, թե՞ «կուսակցության թեւի»:

Առհասարակ, ոչ միայն խոսքը, այլեւ մարդկային ամեն մի արարք իմաստավորվում է սուբյեկտի նպատակադրմամբ: Այդկերպ ենք մենք տարբերում, օրինակ, «հաճոյախոսությունը» «քծնանքից». առաջինն անշահախնդիր է, երկրորդի խորքում միշտ ինչ-որ անբարո նպատակ է լինում (առնվազն՝ անձնական շահի հետապնդում): Ամեն ոք հասկանում է, որ ուրիշի ասածը վերաշարադրելիս մենք միայն ու միայն ակամա ենք «աղավաղում», իսկ «աղճատում», առավել եւս՝ «նենգափոխում» ենք միտումնավոր:

Նույն տրամաբանությունն է տարբերակում «սոփեստությունը» «մոլորությունից»: Առաջինը կանխավ հայտնի սխալի մատուցումն է որպես ճշմարտություն: Այսինքն՝ խոսողը գիտի, որ իր ասածը սխալ է, կեղծիք է, նաեւ (ամենայն հավանականությամբ) ունկնդիրների համար վնասակար, բայց ինչ-ինչ նկատառումներով միտումնավոր մոլորեցնում է նրանց: Սա հենց «մանիպուլյացիայի» տեսակ է՝ շահադիտական կեղծում, իրողության նենգափոխում («ֆալսիֆիկացիա»):

Մինչդեռ մոլորությունը ակամա սխալի, թյուրըմբռնման հետեւանք է. խոսողը չգիտի, որ իր ասածը սխալ է, այլ, ընդհակառակը, լիովին վստահ է դրա ճշմարիտ լինելու մեջ: Նման մոլորություններ հանդիպում են գրեթե ամեն քայլափոխի. այսօր ոչ միայն «մարդն է սխալական», այլեւ համակարգիչն է հաճախ մեզ «օգնում»: Լեզվական սայթաքումներ, թվական անճշտություններ, անհամապատասխան մեջբերումներ, հիշողության հետ կապված խնդիրներ….

Ճի՞շտ է արդյոք մոլորության, ակամա սխալի, փաստացի ակամա անճշտության դեպքերը մեկեն որակել որպես «մանիպուլյացիա»: Վերոբերյալ բացատրության լույսով՝ ո՛չ:

Ի՞նչ կարող ենք ասել այդ բառը անհարկի շահարկողների հասցեին. կա՛մ նրանք մոլորված են, այսինքն՝ բառի ստույգ իմաստը չգիտեն (թերեւս, մասամբ տուրք են տալիս լեզվական օտարամոլությանը), կա՛մ էլ շատ լավ գիտեն այդ բառի իմաստը եւ ընդամենը իրենք են ուզում ձեռնածության ենթարկել ուրիշներին: Այլ կերպ ասած՝ «մանուպուլյացիա» ասելով իրականում փորձում են… մեզ ենթարկել ձեռնածության:

Եթե մոլորյալ են, ապա արժանի են ներողամիտ բացատրության եւ հանդուրժողական վերաբերմունքի, իսկ եթե իմաստակներ են, ապա ցույց տանք համարժեք վերաբերմունք՝ «Խոտորնակին՝ խոտորնակ»:

Վալերի Միրզոյան