Հունվարի 28-ին, սկսած 1995-ից, Հայոց բանակի օրը նշում էինք մեծ խանդավառությամբ, հպարտությամբ, զինվորի կողքին։ Հաղթել էինք, հաղթել 6-ամյա հերոսական պայքարում՝ ընդդեմ խորհրդային իշխանության եւ Ադրբեջանի Հանրապետության։ Հայոց նոր բանակի կազմավորումն սկսվեց, երբ 1991 թ. դեկտեմբերի 5-ին նորանկախ Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի հրամանագրով պաշտպանության նախարար նշանակվեց Վազգեն Սարգսյանը՝ առանց նախարարության: Եվ ահա, 1992 թ. հունվարի 28-ին ՀՀ կառավարությունն ընդունեց «Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարության մասին» որոշում` դրանով իսկ իրավականորեն ազդարարելով Հայոց ազգային բանակի ստեղծումը:
Արցախում հունվարի 28-ը կոչվում է Հայրենյաց պաշտպանի օր։ Մինչ այդ՝ ՀՀ-ում եւ Արցախում ստեղծվել էին տասնյակ երկրապահ ջոկատներ, որոնք մարտնչում էին Արցախում եւ ՀՀ սահմանամերձ շրջաններում։ Եվ այդ երկրապահ ջոկատների միավորումով, զորակոչով 1994 թ. հունիսից վերջնականապես ընթացք ստացան բանակաշինության, կայուն զարգացման, զորքերի մարտունակության բարձրացման, կարգապահության ամրապնդման, միջին եւ բարձր սպայական անձնակազմի պատրաստման ու վերապատրաստման աշխատանքները: Խոսելով Հայոց բանակի մասին՝ չպետք է անդրադառնանք միայն 20-րդ դարի վերջին։ Մինչ այդ՝ հազար ու հազար տարի առաջ էլ ունեցել ենք ազգային բանակ, որի շնորհիվ էլ հասել ենք 21-րդ դար։ Այդ հեռավոր ժամանակներում հայ զինվորի բազկի ուժն զգացել են Դարեհն ու Ալեքսանդր Մակեդոնացին, Շապուհն ու Հազկերտը, Ասորեստանի թագավորները, հռոմեացիները…
20-րդ դարասկզբին դարձյալ մեր բանակը, չնայած բազում իրադարձություններին, այնուամենայնիվ կարողացավ տեր կանգնել իր ժողովրդին։ Հայաստանի առաջին հանրապետության հռչակումը տեղի չէր ունենա առանց ազգային ռազմական ուժի։ Անցած դարում Հայկական Ազգային բանակն ստեղծվել է Հայաստանի առաջին հանրապետության օրոք՝ 1918 թ. ՀՀ հռչակումից հետո։ Գոյատեւել է մինչեւ հանրապետության խորհրդայնացումը՝ 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ը։ Իհարկե, մինչ այդ տեղի ունեցավ մեր պատմության ամենահերոսամարտերից մեկը՝ Սարդարապատի ճակատամարտը, որին մասնակից եղան հայ ժողովրդի զինվորն ու շինականը, հոգեւորականն ու մտավորականը։ Հայաստանի առաջին հանրապետության բանակի սպայական կազմը հիմնականում ռուսական զինվորական գիմնազիաներ ավարտած, Առաջին համաշխարհային պատերազմին մասնակցած զինվորականներ էին։ Երբ ավարտվեց Առաջին համաշխարհայինը, 1917 թ. դեկտեմբերի 13-ի կովկասյան բանակի գլխավոր հրամանատարի թիվ 136 հրամանով արտոնվեց հայկական կորպուսի ստեղծումը, որն էլ հետագայում դարձավ Հայկական ազգային բանակի կորիզը՝ իհարկե ընդգրկելով հայդուկային ջոկատներ ու աշխարհազորայիններ։
Հրամանատարական կազմում, բացի ռուսական բանակի հայ բարձրաստիճան, ավագ եւ կրտսեր սպաներից, շատ էին նաեւ ֆիդայական շարժմանը մասնակցած խմբապետներ, անհատներ, հրամանատարներ։ 1920 թ. հունվարին Հայաստանի առաջին հանրապետության բանակի թվաքանակը հասնում էր 25 000-ի, իսկ աշնանը՝ թուրք-հայկական պատերազմի շրջանում, շուրջ 40 հազարի։ Հանրապետության առաջին ռազմական նախարարը հայ ականավոր ռազմական գործիչ, ռուսական բանակի գեներալ-մայոր, հայկական բանակի գեներալ-լեյտենանտ Հովհաննես Հախվերդյանն էր (գնդակահարվել է 1931 թ.)։ Երկրորդը՝ հայ ականավոր ռազմական գործիչ, ռուսական բանակի գնդապետ, Սարդարապատի ճակատամարտում հայկական կորպուսի հրետանային բրիգադի հրամանատար Քրիստափոր Արարատյանը (1937 թ. գնդակահարվել է որպես «ազգի թշնամի»)։
Խորհրդային տարներին Մեծ հայրենականին մասնակից եղան հայկական հինգ դիվիզիաներ, որոնք մարտական փառքով օծվեցին ռազմաճակատներում: Հայկական 89-րդ Թամանյան կարմրադրոշ, Կուտուզովի II աստիճանի շքանշանակիր հրաձգային դիվիզիան, որը կազմավորվել է 1941 թ. դեկտեմբերին, Երեւանում՝ 45-րդ բանակի կազմում, հասավ մինչեւ Բեռլին։ Հետագայում, մինչեւ ՀՀ անկախության հռչակումը, հայ զինվորները ծառայության էին անցնում ԽՍՀՄ բանակի կազմում՝ ծառայելով այս հսկա երկրի տարբեր տարածքներում, սոցիալիստական ճամբարի երկրներում։ Եվ ահա՝ նույն զինվորները, հատկապես Աֆղանստանում եւ նման տարածքներում ծառայած մեր տղաները, երբ սկսվեց Արցախյան շարժումը, շուտով կազմավորեցին ռազմական ջոկատներ՝ գիտակցելով, որ Արցախն ազատագրվելու է միայն ռազմական ճանապարհով։ 1988-ի վերջին, դրանից հետո՝ 1989-92 թթ. Արցախում ու Մայր հայրենիքում կազմավորվեցին բազում կամավորական ջոկատներ՝ դառնալով հայրենի երկրի պաշտպանները։ Դրանցից էին Հայոց ազգային բանակը՝ ՀԱԲ-ը (1989 թ. ապրիլի 24), «Մեծն Տիգրան» աշխարհազորային գունդը (կազմավորվել է 1989 թ.), «Արաբո» կամավորական ջոկատը (կազմավորվել է 1989 թ․, հրամանատար՝ Մ. Եղիազարյան), «Նիկոլ Դումանը» (1990 թ.), «Անկախության բանակը», «Ազատագրական բանակ» ռազմական կազմակերպությունը (Լեոնիդ Ազգալդյան), Բերդաձորի ինքնապաշտպանության խորհուրդը՝ ԲԻԽ-ը, Անդրանիկ Հարությունյանի՝ Բերդաձորի Անդոյի նախագահությամբ, «Միավորված ուժերի շտաբը»՝ ՄՈՒՇ (Մուշեղ Մխոյան-Վոժդ), Ստեփանակերտի առաջին վաշտը՝ կազմավորված մոտ 10 կամավորական ջոկատներից եւ այլն։
ՀՀ բոլոր շրջաններում, քաղաքներում, այլ վայրերում ստեղծվեցին երկրապահ ջոկատներ։ Եվ բոլորի նպատակը մեկն էր՝ տեր կանգնել հայրենիքի անվտանգությանը։ Եկավ ժամանակը, եւ բոլոր նման կառույցները դարձան հայոց նոր բանակի հիմքը։ 1992 թ. Վ. Սարգսյանի կոչով ստեղծվեցին «Արծիվ մահապարտներ» տասնյակ ջոկատներ, որոնք նույնպես հետագայում դարձան նորաստեղծ բանակի անդամներ։ Եվ 1992-94 թթ., մինչեւ զինադադարը, Հայոց բանակը ողջ աշխարհին ստիպեց՝ լավ ճանաչել հայ ազգին։ Զինադադարից հետո միայն հայ զինվորն էր, որ կանգնեց սահմանին ու 26 տարի, չնայած թշնամու բազում սադրանքներին, թույլ չտվեց, որ խաթարվի հայ մանուկի անդորրը, որ թուրքը սողոսկի մեր երկրի տարածք։ Այդ տարիներին սկսվեց բանակաշինության նոր շրջանը, կառուցվեցին նոր զորամասեր, համալրվում էր բանակի զինանոցը։ Շատ կարեւորվեց բանակ-հասարակություն կապը, եւ զինվորը մշտապես իր թիկունքում զգում էր հարազատ ժողովրդի ուժը։ 1994 թ., երբ կազմավորվեց Քաշաթաղի շրջանը, պատերազմն ավարտված չէր, բայց քաշաթաղցիները վստահում էին Հայոց բանակին։ Այդ ժամանակ, դրանից հետո քաշաթաղցիներս մշտապես էինք բանակին օժանդակում։ Առավել կարեւոր էին մարզամշակութային խմբերի այցելությունները սահմանամերձ զորամասեր։ Նույն խմբերի հետ միշտ էի լինում զորամասերում եւ զգում էի հայ զինվորի ոգու ուժը։ 2014 թ. օգոստոսին թշնամին մի քանի անգամ փորձեց ճեղքել Արցախի սահմանագիծը Մարտակերտի շրջանում՝ հատկապես Թալիշի ու Մատաղիսի հատվածներում։ Բայց անզոր էր հայ զինվորի ուժի հանդեպ։ Նույն ժամանակ 10 օրով քաշաթաղցի 100-ից ավելի կամավորականներ, Արցախի ազատամարտիկների միության կոչով, մեկնեցինք առաջնագիծ։ 10 օր դիրքապահ տղաների հետ մարտական հենակետում էի։ Անսասան էր հայ զինվորը։ Մեր հենակետի պատասխանատու, սերժանտ Վահան Տարախչյանը մշտապես էր իր դիրքում՝ անկախ պահի թելադրանքից։ Նրա զինվորները գիտեին իրենց պարտավորությունը։ Հայոց բանակը տեղում էր։ Իհարկե, լինում էին դեպքեր, երբ թշնամին դիվերսիոն գործողություններ էր կատարում, բայց անպատիժ չէր մնում։
2016 թ. Ապրիլյան պատերազմի առաջին օրվանից մինչեւ հունիսի կեսերը 1000-ից ավելի քաշաթաղցի կամավորականներ դարձյալ սահմանին էին։ Այս անգամ էլ զգացի հայ զինվորի ոգու ուժը, հայրենիքին անմնացորդ նվիրումը։ Դրանից հետո էլ հաճախ էի այցելում առաջնագիծ 1 կամ մի քանի օրով։ Հատկապես տոնական օրերին ընդառաջ՝ այցելում էինք առաջնագիծ եւ մեր պաշտպաններին ոգեւորում՝ տանելով տոնական նվերներ, նամակներ դպրոցականներից ու ուսուցիչներից, ծնողներից։ Իր տեղում էր Հայոց բանակը՝ հայրենյաց պաշտպանը։ 2015 թ. մարտի 19-ին «Եղնիկներ»-ում քաշաթաղցի Անմահ հերոս, ժամկետային զինծառայող Հակոբ Խաչատրյանն ընկերների հետ հայտնվել էր թշնամու ծուղակում։ Մի քանի ժամ տեւած անհավասար մարտում հաղթել էին Հայոց բանակի քաջերը՝ ոչնչացնելով 20-ից ավելի թուրքի։ Հաղթանակը նաեւ իրենց կյանքով էին կերտել Հակոբն ու նրա 3 զինակիցը, կային ծանր վիրավորներ։ Քաշաթաղի շրջանի Կովսական քաղաքի Թաթուլ Կրպեյանի անվ. միջնակարգ դպրոցի շրջանավարտ, հայոց բանակի լեյտենանտ, 2014-ից մոտոհրաձգային դասակի հրամանատար Գոռ Հովհաննիսյանը 2017 թ. մարտի 31-ին նույնպես հերոսաբար մարտիրոսվեց՝ դիմակայելով թշնամու դիվերսանտների խմբին։ Քաշաթաղի շրջանի Տիգրանավան գյուղից Արցախ Հովսեփյանը 2018-ի սեպտեմբերի 22-ին մարտիրոսվեց՝ սահմանը հսկելիս։
Քաշաթաղցի տասնյակ տղաներ, վերջին տարիներին նաեւ՝ աղջիկներ, ավարտելով դպրոցը, ընդունվում էին ռազմական քոլեջներ Երեւանում, Ստեփանակերտում, Վազգեն Սարգսյանի անվ. ռազմական համալսարան եւ հետագայում համալրում էին հայոց բանակի սպաների շարքերը։ Իրենց կարգապահ ծառայությամբ ու անվախությամբ, հերոսությամբ աչքի էին ընկնում նաեւ շատ ժամկետային ծառայողներ։ Այսօր էլ իր դերը լավ է գիտակցում հայ զինվորը։ Բանակի կարիքն առավել է զգում հայ մայրը։ Վերջերս ներկա եղա զորակոչի Գեղհովիտում։ Մի քանի տասնյակ մեքենաներով, տոնական տրամադրությամբ ճանապարհեցին բանակ զորակոչիկներին, չնայած այն բանին, որ 2020 թ. սեպտեմբերյան պատերազմի օրերին Գեղհովիտ գյուղից զոհվեցին 5 տղաներ, նրանցից 3-ը նույն դասարանից էին։ Արցախյան վերջին պատերազմը սասանեց մեր կյանքը, այս պատերազմում կրեցինք պարտություն։ Մոտ 80 քաշաթաղցի կամավորականներ ու ժամկետային զինծառայողներ նահատակվեցին այս պատերազմում, ավելի են վիրավորները, կան անհետ կորածներ։ Պարտության պատճառները շատ են… Բայց այսօր, առավել քան երբեւէ, պետք է ավելի հզորացնենք մեր բանակը, ավելի սիրենք հայ զինվորին, ավելի ամրացնենք երկրի սահմանները, որոնք հասել են մեր բնակավայրերին։ Ամենակարեւորը՝ հավատանք հայ զինվորի հզորությանը եւ նոր տոնենք Հայոց բանակի օրը։
