Հայոց պատմության ոսկեղեն էջերում, գրեթե բոլոր ժամանակաշրջաններում հայ կինն ունեցել է իր ազդեցիկ դերակատարությունը ոչ միայն մեր ժողովրդի ինքնության պաշտպանության եւ պահպանման, այլեւ ազգի հարատեւման եւ ուժեղության հենասյան՝ ընտանիքի ամրության ու ավանդույթների պահպանման գործում:
Մեր ժողովրդի հազարամյակների պատմության ընթացքում բազմաթիվ են ճակատագրական փուլերը, երբ հայ կինը կանգնած է եղել բազմաթիվ մարտահրավերների հաղթահարման գոյամարտերի առաջնագծում: Հայ ժողովուրդը մշտապես առանձնահատուկ վերաբերմունք է ունեցել կնոջ, մոր հանդեպ դեռ հեթանոսական ժամանակներից, երբ աստվածների շարքում էին դասվել Անահիտը, Աստղիկը, Նանեն: Նախաքրիստոնեական ժամանակներից կինը հայերի մոտ համարվում էր ընտանիքի հիմքը: Դրա վկայությունն են մեզ հասած բանաստեղծությունները, լեգենդներն ու աղքատիկ պատմական վկայությունները: Հայ պատմիչ Ագաթանգեղոսի վկայությամբ` նախաքրիստոնեական շրջանում հայ կնոջը վերաբերվել են որպես «մայր աղբյուրի», «կենսատուի», «շունչ եւ կյանք» տվողի: Կինն արարվել է որպես նուրբ, գեղեցիկ, միեւնույն ժամանակ՝ ուժեղ էակ: Կնոջն առանցքային դերակատարություն է տրված նաեւ մեր ազգային էպոսում, որի հերոս կանայք ուժեղ էին եւ համոզված էին, որ կինն ու տղամարդը պետք է հավասար դերակատարություն ունենան հայրենիքի պաշտպանության հարցում:
Կանանց միջազգային օրը ԱՄՆ-ում սկսեցին նշել 1909-ից ՝ սկզբնական շրջանում անվանելով «Աշխատավոր կանանց միջազգային օր»: Գերմանացի հեղափոխական Կլարա Ցետկինը 1910-ի սոցիալիստ կանանց միջազգային կոնֆերանսին առաջարկեց մարտի 8-ը նշել որպես աշխատավոր կանանց հիշատակի օր: Այդ օրը խորհրդանշեց կանանց իրավունքների համար շարժումը, որը 1975 թ. ՄԱԿ-ը հռչակեց համընդհանուր կանանց տոն: Հայաստանը մարտի 8-ը սկսեց նշել 2001-ից:
Կանանց ու տղամարդկանց իրավունքների հավասարության մասին խոսվում է հայկական նախնական եկեղեցական եւ իրավունքի աշխարհիկ փաստաթղթերում: Կնոջ եւ տղամարդու իրավահավասարության մասին նշված է 4-րդ դարում գրված եկեղեցական Աշտիշատի, 5-րդ դարի Շահապիվանի կանոններում, եւ այն 12-րդ դարում որակապես նոր մակարդակի բարձրացրեց Դավիթ Ալավկաորդին՝ իր «Կանոններում»: Վերջինումս մասնավորապես ասվում է. «Ամուսնությունը վավերական չէ, եթե հիմնված է բռնության վրա»:
Հայկական իրավական մտքի ամենակարեւոր աշխատությունում` Մխիթար Գոշի «Հայոց դատաստանագրքում», արժեւորվում էր կնոջը կրթություն տալը, քաջալերվում սեփականության հավասար բաժանումը եւ քրեական տուգանքների կիրառումը կանանց դեմ բռնություն գործադրողների նկատմամբ: «Հայոց դատաստանագրքում» խոսվում է նաեւ կանանց պատվի եւ արժանապատվության ճանաչման ու հարգման, կնոջ ամուսնական տարիքի, ամուսնալուծվելու, 2-րդ անգամ ամուսնանալու եւ այլ իրավունքների մասին:
Ժամանակակից իրավական կանոնակարգումներով կանանց իրավունքների ձեւակերպումները տրված են հայկական առաջին սահմանադրության՝ Շահամիր Շահամիրյանի «Որոգայթ փառաց»-ում, իսկ Կոստանդնուպոլսի «Ազգային սահմանադրության» ներածության մեջ ամրագրված են կանանց եւ տղամարդկանց հավասար կրթություն ստանալու, սոցիալական ապահովության, հասարակական ու քաղաքական գործունեություն ծավալելու դրույթները: Հայկական իրականության մեջ կնոջ արժեւորմանը նպաստեց քրիստոնեության ընդունումը: Իսլամի կամ բուդդիզմի մեջ կինը ստորադասվում է տղամարդուն: Բուդդայականությունը կնոջը փրկություն չի խոստանում, եւ դրա համար կինը պետք է վերածնվի տղամարդու: Իսկ իսլամով խրախուսվող բազմակնությունը էականորեն իջեցրեց նրանց դերը տվյալ հասարակություններում:
Հայտնի են հայ թագուհիները՝ Փառանձեմը, Զապելը, եւ որ հայկական արքունիքներում թագավորների կանայք նույնպես որոշակի դերակատարում են ունեցել: Հայ կանանց հասարակական ու քաղաքական դերի ակտիվացումը սկսել է 19-րդ դարում, ինչին էապես նպաստել է հայաշատ քաղաքներում օրիորդաց դպրոցների հիմնումը: Հայ կանայք գործուն մասնակցություն են ունեցել Արեւմտյան Հայաստանում սկիզբ առած ֆիդայական շարժմանը: Նրանք էին ֆիդայապետ Աղբյուր Սերոբի կինը` Սոսեն, Գեւորգ Չաուշի հավատարիմ զինակից Եղսոն, կին ֆիդայիներ Հայո-Հայաստանը, օրիորդ Սաթենիկ Մատինյանը, Մարո Մակարյանը եւ այլք: Արցախյան երեք պատերազմներում կին ազատամարտիկների թիվը հասնում է հարյուրների. նրանցից յուրաքանչյուրն անցել է իր ինքնատիպ հերոսական ուղին: Առաջին հանրապետության Ազգային Ժողովում պատգամավորների 8 տոկոսը եղել են կանայք, այսօրվա խորհրդարանի մոտ 30 տոկոսն են կին պատգամավորները:
Մեր պատմության մեջ հայ կնոջ ունեցած կարեւոր դերը փաստվում է նաեւ այն հանգամանքով, որ Հայաստանը բոլոր ժամանակներում ներկայացվել է մոր մարմնավորմամբ՝ Մայր Հայաստանով, որը նվիրվածության, առաքինության եւ ուժեղության խորհրդանիշն է: Այսօր Հայաստանում կնոջը նվիրված երկու տոները՝ մարտի 8-ը եւ ապրիլի 7-ը, լիովին օրինաչափ են, բայց եւ շատ քիչ՝ հայ կնոջն արժանվույնս գնահատելու եւ մեծարելու համար:
