«Ունայնության մնացորդ է որեւէ երամակ, նախիր կամ ժողովուրդ, եթե իր գոյության պատճառներից դեպի ճակատագրի հարցերը չի անցնում նպատակի կամուրջով, եթե արշալույսին չի զգում, որ կյանքն ավելի խոր իմաստ ունի, քան ապրելու հաճույքն ու մահվան ցավը, եւ վերջալույսին չի գիտակցում՝ հենց նրա համար պետք է կրկին արթնանալ, որ վաղվա մեջ նույնքան իմաստ կա, որքան երեկվա: Ուրիշ ժողովուրդներ ոտքի են ելնում վտանգից առաջ, մենք մրափում ենք աղետից հետո էլ…Հազարամյակների ձայնով մենք կանչում ենք՝ արթնացի՛ր, հայ մարդ…»:
Հայկ ԱՍԱՏՐՅԱՆ
Մեծն Նժդեհի մերձավոր ընկերն ու խորհրդատուն, հայկական ցեղային շարժման գլխավոր գործիչներից մեկը, որի հոգում հայրենասիրության հունդերը շատ վաղ էին ծլարձակելու: Ութ տարեկանում կորցրել էր ծննդավայրի՝ Ալաշկերտի գավառի Երից շենի գյուղապետ հորը եւ քրոջ ու եղբոր հետ մնացել նարեկացիապաշտ մոր խնամքին: Դառը մանկություն, ուսումնառություն տեղի կրթարանում, ապա նաեւ Երեւանի թեմական դպրոցում: Տակավին պատանի՝ որպես պատգամավոր Աշակերտական կազմակերպությունից, մասնակցում է ՀՅԴ 9-րդ ընդհանուր ժողովին: Հետո իր ջանքերով լույս էր տեսնելու «Շանթ» կուսակցական աշակերտական պաշտոնաթերթը, որի էջերում հանդես էր գալու տարոնական շարժման ապագա խոշոր գործիչը:
1921 թ. Հայկ Ասատրյանը մասնակցում է փետրվարյան ապստամբությանը եւ ձերբակալումից ազատվելու համար հաստատվում Իրանի Թավրիզ քաղաքում, որտեղ էր նաեւ Նժդեհը: Այդուհետ գաղափարակից ընկերները մեկնում են Եվրոպա: Ասատրյանն ավարտում է Բեռլինի բարձրագույն քաղաքական դպրոցը, ապա՝ Պրահայի համալսարանի փիլիսոփայության բաժինը՝ փիլիսոփայական գիտությունների դոկտորի կոչումով: Այնուհետեւ Բուլղարիայում է, ընկերոջ՝ Նժդեհի հետ նույն հարկի տակ: Աշխատում է Սոֆիայի Գեւորգ-Մեսրոպ ճեմարանում: 1932-ին հրատարակում է «Խռովք» խորագրով գիտական ամսագիրը: Գաղափարական տարաձայնությունների պատճառով լքում է ՀՅԴ կուսակցությունը: Քիչ ավելի ուշ կուսակցությունից հեռանում է նաեւ Նժդեհը: 1933-ին մայրաքաղաք Սոֆիայում լույս է ընծայում «Ցեղանենգ շեյթանը» եւ «Մտածումներ հայկական ճգնաժամի, Հայ հեղափոխության եւ Մայիս 28-ի մասին» գրքույկները:
Նժդեհյան Ցեղակրոնության գաղափարակից Ասատրյանը շարունակում է խմբագրել պարբերականներ, Գարեգին Նժդեհի գործակցությամբ հրատարակում հայտնի «Ռազմիկ» կիսաշաբաթաթերթը: Ապա հիմնադրում եւ քարոզում են Տարոնական շարժում կամ Տարոնականություն հայրենասիրական գաղափարական հոսանքը, տպագրում «Ցեղ եւ հայրենիք» ամսագիրը: Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին գործուն մասնակցություն է ունենում ֆաշիստական այն քարոզչության դեմ, որի համաձայն հայերն իբր ոչ թե արիական, այլ սեմական ծագման են պատկանում, ինչը կարող էր սպառնալիք դառնալ հայության ջարդերի համար: Ճիշտ այնպես, ինչ տեղի ունեցավ հրեաների հետ: Այս մտահոգությունից դրդված էլ հանդես է գալիս մեծարժեք «Հայաստան-Արիական նախադիրք Առաջավոր Ասիայում» գրքով, որի առաջին մասը լույս է տեսնում 1943-ին` Սոֆիայում, իսկ երկրորդ մասը հրատարակել չի հաջողվում:
Պատերազմի ավարտին մնում էր մեկ տարի, երբ բուլղարական հողի վրա Հայկ Ասատրյանին ձերբակալում է ռուսական «Սմերշը»: Հայրենապաշտ գործիչը, խոշոր մտածողն ու փիլիսոփան դատապարտվում է տասը տարվա ազատազրկման եւ երկար տառապանքներից, կտտանքներից հետո՝ 1955-ին իր վախճանը գտնում խորհրդային բանտերում: Ընդամենը հիսունհինգամյա երկրային կյանք, որ հազարամյա ճշմարտության խորք ունի. «Հոգեբանորեն ստրուկը նա չէ, որին քաղաքականորեն ծանր մի դրություն է պարտադրված, այլ նա՛, որ անձնիշխան դառնալու խռովք չունի». սա Հայկ Ասատրյանի իմաստախոսություններից ընդամենը մեկն է, բայց մատնացույց է անում ինքնիշխան ապրելու կարեւորությունը բոլոր իրավիճակներում: Այն վերաբերում է նաեւ մեր օրերին, երբ ամբոխները ոչ թե խելագարվել են, այլ բռնվել են «անձնիշխանության խռովքով»:
