«Մեր պապեր, Շուշին ազատագրված է, հանգստացեք…»:
Դուշման Վարդան
Արդեն 3 տասնամյակ Մայիսի 9-ին ազգովի նշում ենք մեր Եռատոնը՝ Մեծ հայրենականում ֆաշիզմի դեմ տարած հաղթանակը, Շուշի բերդաքաղաքի ազատագրումը եւ Արցախի բանակի կազմավորումը։ Տոնը լիարժեք նշեցինք նաեւ 2020 թ. մայիսին։ Սակայն նույն 2020-ին եղավ 44-օրյա պատերազմը, որը մեզ մեծ ցավ պատճառեց՝ հայրենիքի մի հատվածի, այդ թվում նաեւ Շուշիի՝ թշնամու տիրապետության տակ մնալը, հազարավոր քաջորդիների կորուստ, այլ չարիքներ։ Այնուամենայնիվ, մեր պատմության փառավոր էջերից Շուշիի ազատագրումը 1992 թ. մայիսի 8-9-ը միշտ պետք է հիշենք հպարտությամբ, մնա մեր դասագրքերում, միշտ պետք է հայ մանուկն իմանա այդ հերոսամարտի մասին ու փառքով հիշի Կոմանդոսին՝ Արկադի Տեր-Թադեւոսյանին, Դուշման Վարդանին, Սպարապետ Վազգեն Սարգսյանին, Արկադի Կարապետյանին՝ Ագոյին, Աշոտ Բեկորին ու բազում այլ քաջերի, ովքեր ելան մարտի ու ազատագրեցին Հայոց բերդաքաղաքը, եղան նաեւ մի քանի տասնյակ Հավերժի ճամփորդներ։
Այս օրերին մեր շատ կրթօջախներում տեղի են ունենում ցերեկույթներ, հանդեսներ, այլ միջոցառումներ՝ նվիրված Եռատոնին։ Երեւանի Պեյո Յավորովի անվան թիվ 131 հիմնական դպրոցում տոնական հանդեսը կայացավ բացօթյա՝ Յավորովի հուշարձանի մոտ։ Այստեղ դպրոցի վեցերորդ դասարանների բոլոր սաները՝ մոտ 180 հոգի, հանդես եկան միասնական պարով ու երգով, Շուշիի ազատարարներին նվիրված խոսքերով։ Հանդեսը կայացավ դպրոցի տնօրինության նախաձեռնությամբ՝ «Ազգային երգ ու պար» առարկայի ուսուցչուհի Զեփյուռ Դովլաթյանի կազմակերպմամբ, ուսումնական գծով փոխտնօրեն Մարիամ Ոսկանյանի ու դասղեկների աջակցությամբ։ «Իմ Հայաստան»՝ Լեյլա Սարիբեկյանի երգի հնչյունների տակ սկսվեց հանդեսը, որին զուգահեռ կազմակերպվել էր նաեւ լուսանկարների ցուցահանդես՝ նույն դպրոցի նախկին շրջանավարտ ու բարեկամ, «Լեռք» ռազմակրթական հիմնադրամի հոգաբարձուների խորհրդի անդամ Վլադիմիր Նիկողոսյանի աջակցությամբ։ Առաջին պաստառում արցախյան բոլոր պատերազմների մասնակից ու նահատակ մոտ 30 քաջորդիների լուսանկարներն էին՝ «Եղիցի լույս» խորագրով։ Երկրորդ պաստառը ներկայացնում էր «Մեծն Տիգրան» աշխարհազորային գնդի 6 քաջորդիների՝ Սեւակ Մնացականյանի (Սեւակ Խոյեցի), Արթուր Հովհաննիսյանի, Տիգրան Ավագյանի, Հարություն Ստեփանյանի, Սարգիս Խաչատրյանի ու Դավիթ Սարուխանյանի մասին. տղերքը 2020-ի հոկտեմբերի 19-ին նահատակվեցին Տոնաշենում։ 2021 թ. Երեւանի Հովհաննես Թումանյանի թանգարանի տնօրեն Անի Եղիազարյանի ու իմ նախաձեռնությամբ որոշեցինք կազմակերպել «Հայկական Քաշաթաղ» լուսանկարների ցուցահանդեսը, որի բացումը կայացավ մայիսի 18-ին՝ Բերձորի ազատագրման օրը, եւ շարունակվեց 10 օր, այդ ընթացքում նշված հուշարձանների մասին եղան դասախոսություններ։ Արդեն մի քանի տարի է՝ Թումանյանի թանգարանը կազմակերպում է «Յոթը սարի հետեւում» մրցույթը, որի շրջանակներում եւ թանգարանի միջոցներով էլ կայացավ ցուցադրությունը։ Նպատակը՝ նույն լուսանկարները ցուցադրվեն տարբեր համայնքներում՝ դպրոցներում, թանգարաններում, կրթամշակութային այլ օջախներում։ Թիվ 131 կրթօջախում կազմակերպվել են նաեւ նշված, ինչպես նաեւ երջանկահիշատակ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի «Արցախի կամուրջները» եւ հնագետ Արտակ Գնունու` Քաշաթաղի շրջանի հարավային թեւի Կերեն գյուղի մոտակա դամբարանադաշտից պեղված նյութերի լուսանկարների ցուցադրությունները։
Միջոցառմանը ներկա էին Երեւանի Աջափնյակ վարչական շրջանի կրթության, մշակույթի եւ սպորտի վարչության ներկայացուցիչ Մարիամ Չալդրյանը, «Հետախույզ վետերանների միություն» ՀԿ նախագահ Սուրեն Կարապետյանը, ռազմահայրենասիրական երգերի հեղինակ ու կատարող Գուսան Հայկազունը՝ ընտանիքով, դպրոցի ուսուցիչներ, աշակերտների ծնողներ, հյուրեր նաեւ Քաշաթաղի շրջանից։ Դպրոցի ուսմասվար Մ. Ոսկանյանը, բացելով հանդեսը, ողջունեց ներկաներին, անդրադարձավ Եռատոնի խորհրդին։ Տնօրեն Նաիրա Զաքարյանը շնորհավորեց ներկաներին տոնի առթիվ՝ ասելով. «…Պատմության տերը ժողովուրդն է, որը սեփական կենսագրության մեջ կարող է ունենալ հաղթանակներ եւ անկումներ։ Մայիսյան հաղթական կամարը մեր ունեցած թանկ արժեքներից է եւ նույն պատմության դասերը սերտելիս կորուստը վերագտնելու, ցավը վերանայելու իմաստություն պիտի ունենաս։ Այսօրվա մեր հոգեւոր միջոցառման խորհուրդը ցավի ու հպարտության, լացի ու ծիծաղի, կյանքի ու կռվի հանդիպումն է…»։ Այնուհետեւ անդրադարձավ «Հայկական Քաշաթաղ» լուսանկարների խնդրին՝ նշելով. «Այս ցուցահանդեսի 6-րդ կանգառը մեր դպրոցում է։ Մեկնարկը տրվել է Հովհաննես Թումանյան թանգարանում…»։ Անդրադարձավ նաեւ ցուցադրության նպատակին, որ մեր ժողովուրդը, հատկապես մատաղ սերունդը լավ իմանա, ցավոք, դարձյալ գերության մեջ մնացած Քաշաթաղի պատմությունը։ Իմանա այս երկրամասի մայր գետ Հակարիի ու նրա Աղավնո, Հոչանց, Շալուա, Որոտան վտակների հովիտներում պահպանված հայոց պատմաճարտարապետական հուշարձանների մասին, որոնք բազում են։ Իր խոսքում Ն. Զաքարյանը խոսեց նաեւ լուսանկարների հեղինակի, ինչպես նաեւ Սամվել Կարապետյանի մասին, ովքեր ժամանակին մեծ աշխատանք են արել՝ ներկայացնելով հայոց պատմաճարտարապետական հուշարձանները թշնամու կողմից բռնազավթված տարածքներում։ Կարեւորեց նաեւ Վ. Նիկողոսյանի դերը կազմակերպված միջոցառման կայացման գործում։ Վերջում Ն. Զաքարյանը եւս մեկ անգամ կարեւորեց ազգային միասնությունը, որով կարող ենք հասնել հաջողությունների։ Փոխտնօրեն Մ. Ոսկանյանն իր խոսքում նշեց նաեւ՝ հիշողությունը մեծ դեր ունի ազգերի գոյատեւման համար, ու հավելեց. «…Իսկ հիշողությունը հիմա մեզ տանում է 1992 թվական։ Խոջալուն ազատագրելուց հետո Կոմանդոսին է մոտենում Ճուտ մականունով զինվորներից մեկը ու հարցնում. «Կամանդի՛ր, բա Շուշին ե՞րբ ենք ազատագրելու…»։ Ես ուզում եմ մեր միջոցառումը շարունակենք Շուշիին նվիրված երգով, որի հեղինակը՝ Գուսան Հայկազունը, այստեղ է»։ Շարք կանգնած մոտ 180 աշակերտ երգեցին «Շուշի» երգը.
Անառիկ ամրոց, հպարտ իմ Շուշի,
Բախտակից եղբայր Կարսի ու Մուշի,
Քիչ էլ դիմացիր, հայ գնդերը քաջ
Շուտով կը լինեն դռներիդ առաջ:
Գուսան Հայկազունը նույնպես անդրադարձավ օրվա խորհրդին, կարեւորեց միասնությունը, նորից ուժեղ լինելը, որն էլ կբերի նոր հաղթանակներ։ Այս հարցում կարեւորեց, որ երեխաները լավ սովորեն, լավ գիտելիք ունենան, սիրեն հայրենիքը եւ դառնան նրա տերը։ Կատարեց նաեւ իր «Լավագույն տղերքը մենք ենք» երգը։ Իմ խոսքում տեղեկացրի, որ մինչ այստեղ գալը եղել էի Եռաբլուրում։ Մայիսի 8-ը ՀՀ Երկրապահ կամավորականների միության օրն է։ 30 տարի առաջ Սպարապետ Վազգեն Սարգսյանի նախաձեռնությամբ ստեղծվեց այս կարեւոր կառույցը։ Անդրադարձա նաեւ Արցախյան գոյամարտի կարեւորությանը, Շուշիում տարած հաղթանակին՝ 31 տարի առաջ։ Հանդեսին ներկա էր նաեւ Դուշման Վարդանի քույրը՝ Արմինե Ստեփանյանը։ Ողջունելով ներկաներին՝ հերոսի քույրը շատ կարեւորեց Եռատոնի խորհուրդը։ Վստահեցրեց՝ մաս առ մաս կրկին ազատագրելու ենք մեր հայրենիքը ու տուն ենք գնալու։ Հավելեց նաեւ՝ Շուշին հաղթանակի խորհրդանիշ էր, եւ Վարդանի ու նրա զինակից ընկերների կողմից ազատագրված քաղաքը, որտեղ երազում էր տուն ունենալ Արցախյան գոյամարտի հերոս Վարդան Ստեփանյանը՝ Դուշման Վարդանը, նահատակվելուց հետո ունեցավ տուն-թանգարան, որը նույնպես մնաց գերության մեջ։ Նշեց նաեւ՝ մեր թշնամիները հաճախ են ասել՝ հայերին հաղթել հնարավոր չէ, պարզապես պետք է պառակտել։ «Այստեղ մեզ միավորում է մի գաղափար. մենք հայ ենք, ու հային ոչնչացնել հնարավոր չէ։ Պառակտել հնարավոր է, բայց ոչնչացնել՝ չէ։ Ինչքան ցավով ենք ընկնում, այնքան հզոր ենք ոտքի կանգնում…»,- հավելեց Ա. Ստեփանյանը եւ շնորհակալություն հայտնեց թիվ 131 հիմնական դպրոցի ողջ անձնակազմին՝ նման ոգեւորող միջոցառում կայացնելու համար։ Անդրադառնալով ներկայացված ցուցադրությանը՝ ասաց, որ սա խոսում է մեր հաղթական անցյալի ու տխուր ներկայի մասին, հույս հայտնեց՝ հետ ենք բերելու կորցրած հայրենիքը։ Փառք տվեց նահատակ տղաներին՝ նշելով՝ այժմ նրանք երկնքից են մեզ հետ մասնակից տոնին։
Հանդիսավոր մասն ավարտվեց հայկական ազգագրական ու ռազմահայրենասիրական երաժշտության ներքո պարերով։ Երկրորդ մասը կայացավ դպրոցի դասասենյակներից մեկում, որը կրում է 1981-ին ծնված ու 2020 թ. նահատակված անմահ հերոս Ռոլանդ Սարգսյանի անունը։ Ներկա էին նաեւ հերոսի կինը՝ Աննա Ավդալյանը, ով նույն դպրոցում ֆիզիկա է դասավանդում, եւ եղբայրը՝ Գարսեւան Սարգսյանը։ Վլ. Նիկողոսյանը նույնպես անդրադարձավ ազատագրված Քաշաթաղի շրջանին, որտեղ բնակվել է մոտ 5 տարի։ Հավելեց նաեւ, որ պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել Աջափնյակի վարչական շրջանի կրթության, մշակույթի եւ սպորտի վարչության պետ Քրիստինե Վարդանյանի հետ՝ նման միջոցառումները դարձնել շարունակական։ Միջոցառմանը ներկա էր նաեւ Արցախի բանակի հիմնադիրներից Արկադի Կարապետյանը՝ Ագոն, ով հիշողություններ պատմեց՝ ինչպես ազատագրվեց Շուշին։ Ասաց, որ այդ ժամանակ Շուշիի ազատագրումը ողջ հայության մտքում էր, ու ազատագրողներն իրականացրին այդ մտքերը։ Զենքն այնքան կարեւոր չէր, ինչքան ողջ հայության երազանքը։ Բոլորս էինք ասում՝ կազատագրենք Շուշին, ու կկայանա Միացումը։ Խոսեց նաեւ Դուշման Վարդանի մասին, ով այդ օրը, չնայած վնասված ոտքին, մասնակցել է մարտին ու դարձել բերդաքաղաքի ազատարարներից մեկը։ Դպրոցի տնօրենը ասաց. «Պատահական չէ, որ միջոցառման երկրորդ մասը շարունակվեց հերոսի անվան դասասենյակում։ Մեր նահատակները մեզ ապրելու իրենց բանաձեւն են տվել. եկեք հավատարիմ մնանք»։ Այստեղ ներկաները տարբեր կարծիքներ հնչեցրին Եռատոնի ու ներկա իրավիճակի մասին։ Եվ հիմնականում կարեւորվեց սերը հայրենի հողի հանդեպ, ինչպես կասեր Դուշման Վարդանը. «Սիրեք նրան, ինչպես սիրում եք ձեր հորն ու մորը, որովհետեւ մեր հողը մեր բոլորիս ծնողն է»։
Զոհրաբ ԸՌՔՈՅԱՆ
