«Ժողովուրդների բարեկամությունը չի որոշվում քաղաքական հետաքրքրությամբ»

Հայերն ու հրեաները դասվում են «գլոբալ ազգերի» շարքին: «Detaly.co.il»-ին տված հարցազրույցում այս մասին հայտարարել է Հայաստանի գլխավոր ռավին Գերշոն Բուրշտեյնը: Նրա խոսքով՝ երկու ժողովուրդներն ընդհանուր գծեր ունեն, ինչը նրանց թույլատրում է պահպանել փոխադարձ հարգանքը:

-Հայկական աղբյուրների համաձայն՝ հրեաները Հայաստանում հայտնվել են ավելի քան 2.5 հազար տարի առաջ: Ըստ հրեական աղբյուրների՝ դատավորների դարաշրջանում Բենիամինի ցեղը փախել է Հայաստան: Դա առաջին ալիքն էր: Երկրորդ ալիքը եկել է Բաբելոնից՝ առաջին տաճարի կործանումից հետո,- շեշտել է Գերշոն Բուրշտեյնը:- Առաջին գլխում Միդսրաշ Ռաբա Ամենակարողն ասում է. «Նրանց այլեւս չեմ վտարի անապատ, որտեղ կզոհվեն, այլ կուղարկեմ Հայաստան երկիր, որտեղ հաց ու ջուր կգտնեն»:

Իսկ արդեն երկրորդ տաճարից հետո արքա Տիգրան Մեծը Հայաստան բերեց, ըստ տարբեր աղբյուրների, 30 հազարից մինչեւ 300 հազար հրեա: Նրանց լավ էին վերաբերվում, Արտաշեսյանների օրոք թույլատրում էին ապրել մեծ քաղաքներում, զարգացնել առեւտուրը: Հրեաների ազդեցությունն այնքան մեծ էր, որ եւ Փոքր Հայքում, եւ Մեծ Հայքում հրեական ծագման արքաներ են եղել: Իոսիֆ Ֆլավիոսը, այցելելով Հայաստան, գրել է, որ դա լավ երկիր է հրեաների համար:

-Իսկ այդ հիանալի ազգանունները՝ Իսահակյան, Իսրայելյան, հրեակա՞ն են:

-Կարծում եմ՝ ոչ: Դրանք ծագում են այն անուններից, որոնք քրիստոնյաները վերցրել են Հին Կտակարանից: Բայց կա, օրինակ, հայկական Դայան ազգանունը, որն արդեն ոչ թե անունից է ծագում, այլ մասնագիտությունից: Այս մարդու նախնին դատավոր է եղել: Սակայն, ընդհանուր առմամբ, միաձուլումը շատ ուժեղ է եղել: Առաջին ալիքը եզակի բացառություններով (Իզմիր քաղաքից ոչ հեռու կա ոչ մեծ համայնք, որը պահպանվել է հին ժամանակներից) ձուլվել է հայության մեջ: Եվ դա զարմանալի չէ, որովհետեւ հայերն ու հրեաները ընդհանուր շատ բաներ ունեն:

-Օրինակ՝ ինչ:

-Հակվածությունը աբստրակտ մտածողությանը: Հումորի դառը զգացումը: Հայկական մտածելակերպն այնքան էլ կովկասյան չէ, ավելի շուտ մերձավորարեւելյան է: Այդ մասին խոսում են հենց իրենք՝ հայերը: Ավելին՝ մենք արտաքնապես էլ ենք նման: Ոչ բոլորը, իհարկե, բայց կա հայկական այնպիսի ֆենոտիպ, որը դժվար է տարբերել հրեականից:

Վերջապես, ինչպես հրեաները, հայերը նույնպես գլոբալ ազգ են: Չկա այնպիսի երկիր, որտեղ հրեաներ չկան, եւ չկա նաեւ այնպիսի երկիր, որտեղ հայեր չկան: Սրանք երկու վտարված ազգեր են, որոնք հազարամյակներով ապացուցում են պատմական հայրենիքում ապրելու իրենց իրավունքը, ինչը շատերը հերքում են: Անգամ անեկդոտ կա՝ «հայեր, պահպանեք հրեաներին, նրանց կվերջացնեն, կանցնեն ձեզ»: Կամ այլ կերպ՝ «հրեաներ, պահպանեք հայերին, նրանց կվերջացնեն, կանցնեն մեզ»: Բարոյականությունը պարզ է՝ հոգատար լինել միմյանց նկատմամբ:

-Այդ դեպքում որտեղի՞ց է այն պատկերացումը, որ Հայաստանը հակասեմական երկիր է: Հայտնի է «Pew Research Center» վարկանիշը, ըստ որի՝ այն հրեաների համար ամենաանհանդուրժող երկիրն է: Ավելի մեծ չափով, քան Ռուսաստանն ու Լեհաստանը. «Հայաստանի բնակիչների 32 տոկոսը չի ցանկանում հրեաներին տեսնել իր երկրի քաղաքացիների շարքում»:

-Ապրելով Հայաստանում՝ Դուք բախվե՞լ եք հակասեմականության:

-Ոչ մի անգամ:

-Ես՝ նույնպես: Նախախորհրդային շրջանում Երեւանի գուբերնիայում հրեաները կազմում էին քաղաքացիների 17 տոկոսը, դա շատ է: Դուք չեք հանդիպի հրեաների ջարդերի կամ վտարման որեւէ հիշատակման: Ավելին՝ Հայաստանը ժամանակին անվանում էին ազատ հրեաների երկիր, այստեղ երբեք բնակության համար առանձնահատկություններ չեն եղել, հրեաներն ազատ ապրել են բոլոր մեծ քաղաքներում: Նույնիսկ հրեական հանրագիտարանը Հայաստանում հակասեմականության փաստեր չի նշում: Սա մեկն է թվով քիչ երկրներից, որտեղից հրեաներն Իսրայել են տեղափոխվում իրենց գաղափարախոսական պատկերացումների համաձայն: Բայց ոչ ոք չի հեռացել ազգային անհանդուրժողականության պատճառով:

-Այդ դեպքում որտեղի՞ց հայտնվեց նշված միֆը:

-Ես բացատրություն չունեմ: Լիարժեք օբյեկտիվության համար ասեմ, որ Հայաստանից դուրս հրեաների ու հայերի բաժանումը շատ ավելի կոշտ է, քան ներսում: Այսպես, օրինակ, Հայաստանի «Դաշնակցություն» կուսակցությունն այնքան էլ բարեհաճ չէ հրեաների նկատմամբ: Երկրի ներսում ես այդպիսի խնդիրներ չգիտեմ, իսկ ահա, ասենք, Ամերիկայում վեճեր, իրոք, կան:

Շատ անգամ է փորձ արվել ատելություն հրահրել հայերի ու հրեաների միջեւ: Գոյություն ունի տեսակետ, որ ցեղասպանության գաղափարախոսները հրեաներ են: Երիտթուրքերի մեջ կարծես կային 17-րդ դարի կեղծ մարգարե Շաբթայ Ցվիի հետնորդներ, ով հրաժարվեց հուդայականությունից եւ ընդունեց մահմեդականությունը: Թերեւս, գենետիկական կապեր կան, բայց այդ ամենը մատից ծծած ենթադրություն է երեւում:

-Բայց եթե Հայաստանում ես հակասեմականություն չեմ տեսնում, ապա Իսրայել պետության նկատմամբ հայերը մեծ հարցեր ունեն. Իսրայելը չի ճանաչել ցեղասպանությունը, զենք է վաճառում Ադրբեջանին, բարեկամություն է անում Թուրքիայի հետ:

-Բայց այդ հարցերն ուղղված են Իսրայելի ղեկավարությանը, այլ ոչ թե իսրայելական համայնքին, որը պարբերաբար երթեր է կազմակերպում եւ ստորագրություններ է հավաքում՝ Ադրբեջանի հետ ռազմական ենթակառուցվածքների հանդեպ մոտեցումը փոխելու համար: Քաղաքական կապերն իրավիճակային են, չարժե դրանց հիմքի վրա զանգվածային եզրակացություններ կատարել: Ասենք՝ Իրանը, որն այժմ համարվում է Իսրայելի ամենավտանգավոր հակառակորդը, ժամանակին, պատմական չափորոշիչներով՝ բոլորովին վերջերս նրա դաշնակիցն էր: Իսրայելն Իրանին օգնել է Իրաքի հետ պատերազմում: Իսրայելը Թուրքիայի բարեկա՞մն է: Վստահ չեմ: Ուշադրություն դարձրեք, որ Էրդողանն Իսրայելը Իսրայել չի անվանում: Նա ասում է, որ այն ժամանակավորապես նվաճված պաղեստինյան տարածք է: Մահմեդական երկրներն Իսրայելի համար երբեք լուրջ գործընկերներ չեն լինի, դա ժամանակավոր է, դա քաղաքական հարց է: Սակայն քաղաքական հետաքրքրությամբ չի որոշվում ժողովուրդների բարեկամությունը:

Վերջերս Հայֆայում Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված հուշահամալիր ու հրապարակ բացվեցին: Բացումից անմիջապես հետո թուրք դեսպանը հայտարարել է, որ այդ քայլը վիրավորական է իր երկրի համար: Թուրքիան ու Ադրբեջանը պատրաստ են հսկայական գումարներ վճարել, որպեսզի նման բան չլինի:

-Հայֆայի հուշահամալիրը հսկայական իրադարձություն է, բայց Կնեսետն այդպես էլ չճանաչեց ցեղասպանությունը:

-Ինչը պատիվ չի բերում նրան: Ճանաչել են երկու քաղաքներ՝ Պետահ Տիկվան ու Հայֆան: Եվ դա նույնպես վկայում է պետության ու մարդկանց տարբերությունների մասին: Պետությունն առաջնորդվում է քաղաքական մոտիվներով, մարդիկ՝ մարդկային պատկերացումներով: Համենայնդեպս, հիշեցնեմ, որ հրեաները՝ մասնավոր անձինք, մեծ ջանքեր են գործադրել Ֆրանսիայում ու այլ երկրներում ցեղասպանությունը ճանաչելու համար:

-Վրդովմունք, այնուամենայնիվ, կա։ Հայերն ասում են, որ ամբողջ աշխարհը գիտի Հոլոքոստի մասին, բայց ցեղասպանության մասին հաճախ լռում է: Սա նման է նրան, որ աշխարհի ողջ ուշադրությունն այժմ կենտրոնացված է Ուկրաինայի հակամարտության վրա, Արցախի դժբախտությունը, որն արդեն կես տարի շրջափակման մեջ է եւ հայտնվել է կործանման եզրին, քչերին է մտահոգում: «Մեզ մոռացել են»,-ասում են մարդիկ։

-Նրանք միանգամայն իրավացի են, դա անարդար է: 2020 թ. ես նամակ գրեցի Իսրայելի այն ժամանակվա նախագահ Մոշե Կացավին. «Պարոն նախագահ, որպես Հայաստանի հրեա՝ ես հպարտ կլինեմ Իսրայելի ու մեր ժողովրդի համար, եթե մենք ճանաչենք, թե վերջնարդյունքում ինչի պատճառով տեղի ունեցավ Հոլոքոստը»:

-Իսկ ի՞նչ կապ կա ցեղասպանության ու Հոլոքոստի միջեւ:

-Ինչ-որ առումով ցեղասպանությունից առաջ Հոլոքոստի փորձարկում էր: Ցեղասպանության հարցում միջազգային լուրջ արձագանքի բացակայությունը ազատեց նացիստների ձեռքերը: Որքանով ես գիտեմ, Գեբելսը հենց այդպես էլ բացատրեց հրեական հարցի վերջնական լուծումը. «Ով է այսօր հիշում հայերին»: Եթե մեկը ստացվել է, կստացվի նաեւ մյուսը:

-Հիմա Հայաստանում քանի՞ հրեա կա:

-Ոչ ոք չի հաշվել, ընդհանրապես ընդունված չէ հաշվել հրեաներին: Կարող եմ ասել, որ վերջին 25 տարում Հայաստանից Իսրայել է մեկնել մոտ 20 հազար ընտանիք: Ի՞նչ ասել հրեաների մասին, եթե 90-ականներին այստեղից արտագաղթել է հայ բնակչության 50 տոկոսը: Եթե չլինեին երկու պատերազմներն ու շրջափակումը, ես կարծում եմ՝ հիմա այստեղ կապրեր 15-20 հազար հրեա: Համայնքը փոքր է, երկար տարիների ընթացքում առաջին լուրջ համալրումը տեղի է ունենում հենց հիմա՝ մեր աչքերի առջեւ. Ուկրաինայում հակամարտության սկսվելուց հետո այստեղ են եկել բազմաթիվ ռուսաստանցի հրեաներ:

-Իշխանություններն օգնո՞ւմ են ձեզ:

-Հայկական իշխանությունները որեւէ ազգային խմբի չեն առանձնացնում: Հայաստանի բյուջեում գումար է նախատեսված էթնիկ խմբերի զարգացման համար: Դրանք տասնմեկն են՝ եզդիներ, հույներ, ասորիներ, ռուսներ, բելառուսներ, վրացիներ, գերմանացիներ, հրեաներ, լեհեր, քրդեր, ուկրաինացիներ:

-Ինչ-որ Նոյան տապան է: Բայց կարծիք կա, որ Հայաստանը մոնոէթնիկ երկիր է…

-Այդպես էլ կա: Այդ բոլոր խմբերը կազմում են բնակչության ընդհանուր թվի ընդամենը 6 տոկոսը: Ավելի ճիշտ՝ կազմում էին: Ռուսաստանից զանգվածային էմիգրացիան փոխել է համամասնությունը:

-Ժողովուրդների զանգվածային վերաբնակեցում, հակամարտություն, որը շուտով կդառնա համաշխարհային. աշխարհը վտանգավոր վայր է դարձել, լիարժեք վստահություն չկա, որ այն ընդհանրապես կգոյատեւի: Ինչ եք կարծում, ո՞րն է այս ամենի իմաստը, եթե այն կա:

-Կա: Աշխարհի օրենքները ներդաշնակության օրենքներ են: Իսկ պատերազմն ավերիչ գործընթաց է, դա այն բանի ցուցանիշն է, որ մենք շեղվել ենք ճանապարհից, կորել ենք: Ես կրթությամբ կենսաբան եմ եւ գիտեմ, թե ինչպես է տեղի ունենում բեղմնավորումը: Միլիոնավոր սպերմատոզոիդներ շտապում են լիակատար քաոսի մեջ, բայց գտնվում է մեկը, որն անշեղորեն ուղիղ է շարժվում, եւ հենց նա է հասնում նպատակին:

-Ո՞րն է նպատակը:

-Տոհմի շարունակությունը, միասնությունը եւ սերը: Զարմանալի չէ, որ ասում են, թե ապագայի տաճարը բոլոր ժողովուրդների տաճարը կլինի: Մարդկությունը նման է մեկ մեծ մարդու: Եթե միլիարդավոր բջիջները չեն կարողանում պայմանավորվել միմյանց միջեւ, հիվանդություն է սկսվում, եւ մահը հնարավոր է դառնում: Պետք է պայմանավորվել, մենք բոլորս այստեղ մարդիկ ենք, մեր մեջ այլմոլորակայիններ դեռ չկան:

Հարցազրույցը՝ Յան ՇԵՆԿՄԱՆԻ