Հայոց աշխարհի Քաշաթաղում

Սյունիքն ու Արցախը դարեր շարունակ միմյանց թեւ ու թիկունք են եղել, եւ Հակարի գետի ավազանը եղել է հայաշատ, բերք ու բարիքի, մշակույթի կենտրոն։ Այս մասին են հիշատակում վաղ ու ուշմիջնադարյան մեր մատենագիրները՝ Խորենացին ու Եղիշեն, Մովսես Դասխուրանցին, Մխիթար Գոշը, Ստեփանոս Օրբելյանը, Զաքարիա Քանաքեռցին, Առաքել Դավրիժեցին, Մակար Բարխուդարյանը, Ղեւոնդ Ալիշանը, ուրիշներ։ 18-րդ դարի առաջին կեսը հայ-ազատագրական պայքարի ժամանակաշրջան է, երբ թուրքի ու պարսիկի դեմ ոտքի ելան Սյունիքում ու Արցախում, հաղթեցին։ Սակայն մի պահ խաթարվեց հայոց միասնությունը, եւ թշնամուն հաջողվեց կամաց-կամաց հայաթափ անել այն տարածքը, որը մեր երկրի համար ողնաշար էր։ Հայաթափ եղավ Հակարի գետի ավազանը, որտեղ էին Մեծ Հայքի Սյունիք ու Արցախ աշխարհների երբեմնի գավառները։ 1990-ականներին դարձյալ համախմբվեցինք ու ազատագրեցինք այս տարածքները, վերահայացրեցինք, բայց եղավ 2020 թ. սեպտեմբերյան պատերազմը, որի հետեւանքով դարձյալ գերության մատնեցինք մեր երկիրը: Նշված տարածքներում պահպանված հայոց բազում պատմաճարտարապետական ու մշակութային հուշարձանների մասին է այս շարքը:

Աղահեճք գավառ

13-րդ դարի պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանը, «Սյունիքի պատմություն» գրքում ներկայացնելով Սյունիքի 12 գավառները, գրում է. «Հինգերորդը՝ Աղահեճ գավառը, որ այժմ կոչվում է Քաշաթաղ եւ Խոժոռաբերդ…» (էջ՝ 70)։ Այս գավառը հիշատակվում է նաեւ «Աշխարհացոյց»-ում։ Գտնվում է Հակարի գետի հյուսիսարեւմտյան վտակ Աղավնոյի ավազանում՝ զբաղեցնելով 1000 ք/կմ-ից ավելի տարածք։ Սահմանակից էր Սյունիքի Ծղուկ, Արցախի Վայկունիք, Բերդաձոր գավառներին եւ միավորում էր Հայոց 2 նահանգները։ 18-րդ դարակեսին գավառի մի մասը հայաթափ եղավ։ Նույն ճակատագրին արժանացան նաեւ մեր 2 նահանգների՝ Սյունիքի եւ Արցախի մոտ 10 գավառ ու գավառակ՝ ամբողջությամբ ու մասնակի։ Արցախյան գոյամարտը տվեց հնարավորություն, եւ ազատագրեցինք Հայոց երկրի ներկայիս Քաշաթաղի շրջանը, որի մեջ են նաեւ Հաբանդ, Բերդաձոր, Վայկունիք, Քաշունիք, Կովսական, Գրհամ, Բաղք, Մաղանջուղ եւ այլ պատմական գավառներ։

Քաշաթաղի շրջանը կազմավորվեց 1993 թ. դեկտեմբերի 2-ին, սակայն բնակչության հոսքն այստեղ սկսվել էր դեռեւս 1 տարի առաջ։ Իրենց հայրենի բնակավայրերից՝ Գետաշենից, Չայլուից, Մարաղայից արտագաղթած մեր հայրենակիցները բնակություն էին հաստատել Աղավնո (այն ժամանակ՝ Զաբուղ) գյուղում։ Իսկ 1994 թ. սկզբին, երբ դեռ չէր ավարտվել Արցախյան պատերազմը, Լաչին-Բերձոր քաղաք եկան առաջին վերաբնակիչները։ Լաչինը դարձավ Արցախի յոթերորդ նորաստեղծ շրջանի՝ Քաշաթաղի վարչական կենտրոնը՝ վերանվանվելով Բերձոր։ Ազատագրված եւ վերահայացող մեր հայրենի տարածքում հնարավորություն ստեղծվեց՝ ուսումնասիրել հնարավորինս հայտնի պատմամշակութային հուշարձանները, հայտնաբերել նորերը։ Այս գործն առաջինը եւ մասնագիտորեն է կատարել երջանկահիշատակ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը, ով դեռեւս խորհրդային տարիներին, ընթացող պատերազմի ժամանակ, վերաբնակեցման ընթացքում շրջել է ներկայիս Քաշաթաղի ու Նոր Շահումյան-Քարվաճառի շրջանների տարածքում եւ մեզ ներկայացրել մեր պապերի թողած ժառանգությունը «Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում» (Երեւան 1999 թ., RAA Գիտական ուսումնասիրություններ, գիրք 3-րդ) գրքում։

Քաշաթաղի շրջանի պատմամշակութային հուշարձաններին վերահայացման տարիներին անդրադարձել են Քաշաթաղի շրջանի հիմնադիր վարչակազմի ղեկավար, պատմաբան Ալեքսան Հակոբյանը, ազգագրագետ Լեռնիկ Հովհաննիսյանը՝ «Մեր երկիրը» հեռուստատեսային հաղորդաշարով, հնագետներ Գագիկ Սարգսյանը, Արտակ Գնունին, Լեւոն Մկրտչյանը, Սլավա Սարգսյանը, այլք։ 1993 թ.՝ դեռեւս ընթացող պատերազմի ժամանակ, Քաշաթաղի նոր ազատագրված Հոչանց գյուղում տեսա տեղի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին։ Սակայն այն ժամանակ այլ էր մեր առաքելությունը՝ ամբողջությամբ ազատագրել հայրենի երկիրը։ Նույն ժամանակ Հոչանցի հարեւան Սոնասար գյուղում տների պատերի մեջ նկատեցի հայոց խաչքարերի բեկորներ։ Իսկ 1996-ից վերաբնակվելով Քաշաթաղի շրջանում, աշխատելով կրթության բնագավառում, այնուհետեւ՝ որպես «Մերան» շրջանային պաշտոնաթերթի գլխավոր խմբագիր, շրջել եմ շրջանով մեկ, ծանոթացել բնակավայրերին եւ ողջ տարածքին։ Զբաղվել եմ նաեւ պատմական հուշարձանների ուսումնասիրմամբ։ Շատ-շատ են դրանք եւ պետք է բացահայտվեն։

1996 թ. դեկտեմբերին առաջին անգամ տեսա Ծիծեռնավանքը։ Հայոց վանական համալիրից պահպանվել էին կիսաքանդ տաճարը՝ հարավային կողմում քարակույտով, պարիսպների մի մասը, սեղանատունը՝ ավերակ, մի քանի տապանաքար՝ եկեղեցու մոտակայքում։ 1998-2000 թթ. հիմնանորոգվեցին Ծիծեռնավանքի տաճարը, սեղանատունը, տարածքում կատարվեցին պեղումներ։